Mikroiqtisadiyyat təməlləri

Mikroiqtisadiyyat təməlləri (ing. Microfoundations) — iqtisadi agentlərin davranışının ilkin mikroiqtisadi təsvirinə əsaslanan makroiqtisadiyyatın qurulmasına bir yanaşma, daha sonra ayrı-ayrı modelləri bütövlükdə iqtisadiyyatı təsvir edən vahid makroiqtisadi model halına gətirməklə təşkilin izahı[1][2].

Makroiqtisadiyyata mikroiqtisadi yanaşma, nəticədə müşahidə edilə bilən bütün makroiqtisadi dəyişənlərin (məhsul, istehlak, investisiya, işsizlik, inflyasiya, məzənnə və s.) fərdi iqtisadi agentlərin fərdi qərarlarının nəticəsi olduğuna əsaslanır.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Makroiqtisadiyyat ayrıca tədqiqat sahəsi olaraq Con Meynard Keynsin əsərlərindən sonra, xüsusən 1936-cı ildə "İş, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi" kitabının nəşrindən sonra meydana çıxdı[3]. Keyns fərdi davranışın iqtisadi fəaliyyətdəki dalğalanmalara necə yol açdığını izah etməyə çox az əhəmiyyət verdi. Eyni zamanda əsərlərində bəzi mikroiqtisadi şərtlər olmuşdur. Məsələn, ailələrin əlverişli gəlirə görə seçdikləri istehlak səviyyəsini izah etmək üçün istehlaka (qənaətə) marjinal meyl konsepsiyasından istifadə etmişdir. Ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin sabit hissəsini istehlaka, qalan hissəsini isə qənaətə xərclədiklərinə inanırdı[4]. Keyns bunu əsas psixoloji qanun adlandırdı və onu kifayət qədər mikroiqtisadi əsaslandırıcı hesab etdi[5]. Eynilə, investisiya səviyyəsini sərmayəçilərin heyvan ruhunun fərziyyəsi — sərmayə və məcmu tələbin artmasına və ya azalmasına gətirib çıxaran investor hissində ani bir dəyişiklik əsasında izah etdi. Beləliklə, investor davranışındakı dəyişikliklər iqtisadi fəaliyyətdə dalğalanmalara səbəb oldu[6].

Keynsçilik ilə bağlı əsas problem, o zaman mövcud olan neoklassik mikroiqtisadi nəzəriyyəyə uyğun gəlməməsi idi. Neoklassiklər iqtisadi agentlərin rasional davranışı anlayışından irəli gəlir, Keynesçilik isə davranış əsaslarına çevrilir. Məcburi işsizliyin mövcudluğunu neoklassik nəzəriyyə çərçivəsində izah etmək çətin idi[7]. Rasional davranışla, bir iş üçün rəqabət real əmək haqqı nisbətlərinin azalmasına və bazarda qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılmasına səbəb olmalı idi. Buna baxmayaraq, Böyük Depressiya, uzun müddət davam edən bir xarakterli qeyri-ixtiyari işsizliklə müşayiət olundu[8].

Neoklassik nəzəriyyə ilə Keynsianizm arasındakı ziddiyyətlər neoklassik sintez çərçivəsində qismən aradan qaldırıldı. 1937-ci ildə Con Hiks ziddiyyətləri həll edən IS-LM [9] tətbiq etdi. Buna baxmayaraq, neoklassik sintez kifayət deyildi. Xüsusilə, əsas psixoloji qanuna əsaslanan istehlak funksiyası çox sadə idi. Makroiqtisadiyyatda olan bəzi münasibətlər mikroiqtisadi nəzəriyyəyə əsaslanmırdı, əksinə, statistik əlaqələrin çox geniş yayılmış ümumiləşdirmələri idi. Buna misal olaraq heç bir mikro əsaslandırması olmayan, lakin pul siyasətinin aparılmasında fəal şəkildə istifadə edilmiş Fillips əyrisidir.

Kifayət qədər əsaslandırılmış modellərin istifadəsi staqflyasiyanın səbəblərindən biri idi və Keyns makroiqtisadiyyatının böhranına səbəb oldu. İnkişafın növbəti mərhələsi Lukasın tənqidi ilə başladı. Onun mahiyyəti statik korrelyasiyaların həqiqi nümunələri əvəz etməməsi, eyni zamanda müşahidə olunan asılılıq mənbəyi kimi insanların davranışlarını nəzərə alması üçün qaynadıldı[10].

Yeni bir tədqiqat proqramının bir hissəsi olaraq iqtisadçılar istehlak funksiyasını izah etmək üçün alternativ yanaşmalar təklif etdilər. Xüsusilə, həyat dövrü və daimi gəlir fərziyyələri təklif edilmişdir. Bu fərziyyələr, stagflyasiya başlamazdan əvvəl də irəli sürülmüş, lakin 70-80-ci illərdə müvəqqəti seçim modelləri əsasında yenidən düşünülmüş və yeni nəzəriyyələrə daxil edilmişdir. Bundan əlavə, gözləntilərin formalaşması prosesinin təsviri: rasional və ya adaptiv, açıq şəkildə iqtisadi modellərə daxil edilmişdir.

Yeni tədqiqat proqramının həyata keçirilməsinin nəticəsi tamamilə mikro əsaslı nəzəriyyələrin qurulması idi: əvvəlcə yeni klassik, sonra isə yeni Keynsçilik nəzəriyyələri.

Müasir vəziyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir modellər dinamik stoxastik ümumi iqtisadi tarazlıq (DGSE) modelləridir. Bunlar iki əsas iqtisadi agent növünün davranışının açıq təsvirinə əsaslanır: ev təsərrüfatları və firmalar.

  1. Ev təsərrüfatlarının seçimi istehlakçının müvəqqəti vəzifəsi ilə təsvir olunur. Model, istehlak, qənaət və təklif olunan əmək miqdarını qiymətlər, əmək haqqı dərəcələri və faiz dərəcələri ilə təmin edir.
  2. Firmaların seçimi firmanın müvəqqəti vəzifəsi ilə təsvir olunur. Model, qiymətlər, əmək haqqı dərəcələri və faiz dərəcələri funksiyası olaraq əmək, məhsul və investisiya tələbini əldə etməyə imkan verir.

İqtisadi modellər açıq şəkildə gözləntiləri formalaşdırma prosesinin təsvirini ehtiva edir: rasional və ya adaptiv. Əlavə olaraq, lazım olduqda hökumət fəaliyyətinin açıq bir təsviri verilə bilər.

  1. Pul hakimiyyət orqanlarının (əksər hallarda mərkəzi bankın) davranışı pul qaydaları ilə təsvir olunur.
  2. Maliyyə orqanlarının davranışları maliyyə qaydaları ilə təsvir olunur.

Qiymətlər, əmək haqqı dərəcələri, faiz dərəcələri mallar və xidmətlər, işçi qüvvəsi və pul bazarındakı birgə tarazlıq nəticəsində müəyyən edilir. Bu yanaşma iqtisadi agentlərin refleksivliyini, yəni düşüncə ilə reallıq arasında ikitərəfli bir geribildirimi nəzərə almağa imkan verir. Agentlərin davranışındakı dəyişikliklər və ya iqtisadi mühitdəki dəyişikliklər optimal həllərin yenidən qurulmasına gətirib çıxarır ki, bu da ətraf mühiti dəyişdirir və yeni optimal həll yollarına səbəb olur. Proses yeni uzunmüddətli bir tarazlıq qurulana qədər davam edir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Robert J. Barro (1993), Macroeconomics, 4th ed. ISBN 0-471-57543-7.
  2. ↑ Maarten Janssen (2008), 'Microfoundations Arxivləşdirilib 2020-12-03 at the Wayback Machine', in The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd ed.
  3. ↑ Кейнс Д. Общая теория занятости, процента и денег. Избранное. Litres. 2018.
  4. ↑ • E. Roy Weintraub (1977). "The Microfoundations of Macroeconomics: A Critical Survey," Journal of Economic Literature, 15(1), pp. 1-23 Arxivləşdirilib 2012-05-08 at the Wayback Machine.
       • _____ (1979). Microfoundations: The Compatibility of Microeconomics and Macroeconomics, Cambridge. Description and preview. Arxivləşdirilib 2020-08-13 at the Wayback Machine
  5. ↑ • Thomas Cooley, ed., (1995), Frontiers of Business Cycle Research, Princeton University Press. Description Arxivləşdirilib 2019-03-24 at the Wayback Machine and preview Arxivləşdirilib 2022-07-29 at the Wayback Machine. ISBN 0-691-04323-X.
       • Michael Woodford (2003), Interest and Prices: Foundations of a Theory of Monetary Policy, Princeton University Press. Description Arxivləşdirilib 2019-09-19 at the Wayback Machine and Table of Contents Arxivləşdirilib 2009-02-25 at the Wayback Machine. ISBN 0-691-01049-8.
  6. ↑ Locatelli, Giorgio; Greco, Marco; Invernizzi, Diletta Colette; Grimaldi, Michele; Malizia, Stefania. "What about the people? Micro-foundations of open innovation in megaprojects". International Journal of Project Management (ingilis). 2020-07-11. doi:10.1016/j.ijproman.2020.06.009. ISSN 0263-7863.
  7. ↑ Angus Deaton (1992), Understanding Consumption, Oxford University Press. Description Arxivləşdirilib 2020-10-23 at the Wayback Machine and chapter-preview links Arxivləşdirilib 2009-06-08 at the Wayback Machine. ISBN 0-19-828824-7.
  8. ↑ 'The Smets-Wouters model': ECB webpage with discussion of advantages of microfounded macroeconomic models Arxivləşdirilib 2009-02-26 at the Wayback Machine
  9. ↑ Hicks, J.R. (1937). "Mr. Keynes and the 'Classics': A Suggested Interpretation," Econometrica, 5(2), pp. 147 Arxivləşdirilib 2023-07-28 at the Wayback Machine-159 (via JSTOR)
  10. ↑ R. Lucas, "Econometric policy evaluation: A critique, " Carnegie-Rochester conference series on public policy, т. 1, pp. 19-46, 1976