İqtisadi artıq

İqtisadi artıq — əsas iqtisadi nəzəriyyədə ümumi rifah və ya Marşall artığı (Alfred Marşalldan sonra) olaraq da bilinən iqtisadi artıq, iki əlaqəli kəmiyyətə işarə edir:

• İstehlakçı artımı və ya istehlakçılın artıqlığı, istehlakçılar tərəfindən alınan bir pul faydasıdır, çünki bir məhsulu ödəmək istədikləri ən yüksək qiymətdən aşağı bir qiymətə ala bilərlər.
• İstehsalçının artığı və ya istehsalçıların artığı, istehsalçıların satmaq istədikləri ən aşağı qiymətdən yüksək olan bazar qiymətinə sataraq əldə etdikləri məbləğdir; bu, təqribən mənfəətə bərabərdir (istehsalçılar ümumiyyətlə zərərlə satmaq istəmədiklərindən və hətta zərərsiz qiymətə satmağa biganədirlər)^[1][2].

XIX əsrin ortalarında mühəndis Jül Düpüi ilk dəfə iqtisadi artıqlıq konsepsiyasını irəli sürdü, lakin bu konsepsiyanı iqtisadiyyat sahəsində məşhur edən iqtisadçı Alfred Marshall idi.

Standart tələb və təklif diaqramında istehlakçı profisiti məhsulun tarazlıq qiymətinin üstündə və tələb əyrisinin altındakı sahədir (tələb və təklif əyriləri xətti olarsa üçbucaqlı). Bu, istehlakçıların bir mal vahidini tarazlıq qiymətindən yüksək bir qiymətə, ikinci vahidi ondan aşağı, lakin müvazinət qiymətinin üstündəki bir qiymətə və s. Almaq istəyən olmasını əks etdirir, amma əslində tarazlıq qiymətini ödəyirlər. Hər vahid alınmışdır.

Eynilə, bir tələb-tələb diaqramında istehsalçının artığı tarazlıq qiymətinin altındakı, lakin təklif əyrisinin üstündəki bir sahədir. Bu, istehsalçıların ilk birimi tarazlıq qiymətindən aşağı bir qiymətə, ikinci birimi ondan yüksək, lakin tarazlıq qiymətindən daha aşağı bir qiymətə təmin etmək istəmələrini, ancaq əslində tarazlıq qiymətini alacaqlarını əks etdirir, satdıqları bütün vahidlər üçün.

İstehlakçı artığı — istehlakçının ödəməyə hazır olduğu maksimum qiymətlə faktiki olaraq ödədiyi faktiki qiymət arasındakı fərqdir. İstehlakçı malların vahidi üçün cari tələb olunan qiymətdən çox ödəməyə hazırdırsa, alınan məhsuldan qiymət onun ödəməyə ən çox həvəs göstərdiyindən daha çox fayda əldə edir. Mal almaqla eyni fayda əldə edirlər, lakin daha az xərclə, çünki maksimum ödəmək istəmələri ilə ittiham edildiklərindən az xərcləyirlər^[3]. Ümumiyyətlə istehlakçı çoxu çox olan məhsula nümunə içməli sudur. İnsanlar içməli suyun yaşaması üçün lazım olduqları üçün çox yüksək bir qiymət ödəyəcəklər. Ehtiyac olsaydı ödəyəcəkləri qiymətlə və indi ödədikləri məbləğdəki fərq istehlakçı artığındadır. İlk bir neçə litr içməli suyun faydalılığı çox yüksəkdir (ölümün qarşısını aldıqları üçün), buna görə ilk bir neçə litr sonrakı litrlərə nisbətən daha çox istehlakçı artıqlığına sahib olacaqdır.

İstehlakçının müəyyən bir məhsul miqdarı üçün ödəməyə hazır olduğu maksimum məbləğ, birinci vahid üçün ödəməli olduqları maksimum qiymət, ikinci vahid üçün ödəməyə hazır olduqları (aşağı) maksimum qiymət və s. qiymətlər düşür; bunlar büdcə məhdudiyyətləri altında faydanı maksimum dərəcəyə çatdıran rasional bir istehlakçı tərəfindən yaradılmalı olan fərdi tələb əyrisi ilə verilir. Tələb əyri aşağıya doğru meyl etdikcə marjinal fayda azalır. Marjinal fayda azalması, şəxsin əlavə vahiddən daha az əlavə fayda alması deməkdir. Lakin məhsulun qiyməti hər vahid üçün tarazlıq qiymətində sabitdir. Birinin tarazlıq kəmiyyətindən az olan və bu kəmiyyətlərin hər biri üçün tarazlıq qiymətindən daha yüksək bir qiymətə olan bir məhsulun bir sıra vahidləri üçün ödəməyə hazır olan əlavə pul, bu miqdarları almaqdan əldə etdikləri qazancdır.^[4] Müəyyən bir qiymətə istehlakçı, istehlakçı artığının maksimum olduğu məbləği alır. İstehlakçı profisiti ən çox sayda vahid üçün maksimumdur, bunun üçün son vahid üçün də maksimum ödəmə istəyi bazar qiymətindən aşağı deyil.

İstehlakçı artığı ilk dəfə Uillinq (1976) tərəfindən göstərildiyi kimi sosial rifah ölçüsü olaraq istifadə edilə bilər. Qiymətdəki bir dəyişiklik üçün istehlakçı artıqlığı, rifah dəyişikliyinə təxminən uyğun gələ bilər. Bununla birlikdə, qiymətlər və / və ya gəlirlərdəki çoxsaylı dəyişikliklərlə istehlakçı artıqlığı, birmənalı olmadığı üçün iqtisadi rifahı təxminən ölçmək üçün istifadə edilə bilməz. Daha sonra istehlakçı artığından istifadə edərək qiymət dəyişikliklərinin rifah təsirini qiymətləndirmək üçün daha müasir metodlar inkişaf etdiriləcəkdir.

Ümumi istehlakçı artığı, bütün fərdi istehlakçılar üçün istehlakçı artığının cəmidir. Bazarın tələb və təklif əyrilərinin yuxarıdakı qrafikində göstərildiyi kimi, bu qrafik şəkildə göstərilə bilər. Bunun da müəyyən mal və xidmətlərdən istehlakçı məmnuniyyətinin maksimum dərəcəsi olduğunu söyləmək olar.

İstehlakçı artıqlığı (fərdi və ya ümumiləşdirilmiş) tələb əyrisi altında (fərdi və ya ümumiləşdirilmiş) və həqiqi qiymətdə üfüqi xəttin üstündəki ərazidir (ümumiləşdirilmiş halda: müvazinət qiyməti). Tələb əyrisi düz bir xəttdirsə, istehlakçı artıqlığı üçbucağın sahəsidir:

${\displaystyle CS={\frac {1}{2}}Q_{\mathit {mkt}}\left({P_{\mathit {max}}-P_{\mathit {mkt}}}\right),}$

burada P_mkt tarazlıq qiyməti (təklif tələbə bərabər olduğu yerdə), Q_mkt tarazlıq qiyməti ilə alınan ümumi miqdar, P_max isə alınmış kəmiyyətin 0-a düşəcəyi qiymətdir (yəni tələb əyrisi qiymət oxu ilə kəsişdiyi yerdə). Daha ümumi tələb və təklif funksiyaları üçün bu sahələr üçbucaq deyildir, lakin ayrılmaz hesab istifadə edərək hələ də tapıla bilər. Beləliklə, istehlakçının artığı, bazar qiymətindən maksimum ehtiyat qiymətinə (yəni tələb funksiyasının qiymət tutulması) qədər qiymətlə əlaqədar tələb funksiyasının müəyyən bir ayrılmaz hissəsidir:

${\displaystyle CS=\int _{P_{\mathit {mkt}}}^{P_{\mathit {max}}}D(P)\,dP,}$

burada ${\displaystyle D(P_{\mathit {max}})=0.}$ Bu onu göstərir ki, tarazlıq qiymətində artım görsək və tarazlıq miqdarı düşəndə ​​istehlakçı artıqlığı azalır.

İstehlakçı artıqlığında dəyişikliklər qiymətlər və gəlirlərdəki dəyişiklikləri ölçmək üçün istifadə olunur. Müəyyən bir məhsula olan fərdi tələbi təmsil etmək üçün istifadə olunan tələb funksiyası, qiymət dəyişikliyinin təsirlərini müəyyənləşdirməkdə vacibdir. Fərdin tələb funksiyası fərdin gəliri, fərdin demoqrafik xüsusiyyətləri və malların qiymətləri vektorunun bir funksiyasıdır. Bir məhsulun qiyməti dəyişdikdə istehlakçı artığındakı dəyişiklik, fərdin məhsula olan tələbinin orijinal həqiqi qiyməti (P₀) və yeni həqiqi qiyməti (P₁) mənfi inteqrasiyası kimi ölçülür. İstehlakçı profisitindəki dəyişiklik müsbətdirsə, qiymət dəyişikliyinin insanların rifahını artırdığı deyilir. İstehlakçı artığının qiymətindəki dəyişiklik mənfi olarsa, qiymət dəyişikliyinin insan rifahının azalmasına səbəb olduğu düşünülür.

Məhsul təklifi artdıqda qiymət düşür (tələb əyrisinin aşağı meylli olduğunu düşünsək) və istehlakçı artığı artar. Bu, iki qrup insana fayda gətirir: onsuz da ilkin qiymətə almaq istəyən istehlakçılar aşağı qiymətlərdən faydalanırlar və daha çox şey alıb daha çox istehlakçı artıqlığı əldə edə bilərlər; və ilkin qiymətə almaq istəməyən əlavə istehlakçılar yeni qiymətə alacaqlar və bəzi istehlakçı faydaları da əldə edəcəklər.

Xətti tələb və təklif əyrilərinin bir nümunəsini nəzərdən keçirin. S₀ ilkin təklif əyrisi üçün istehlakçının artığı, qiymət P₀ və tələb xətti (soldan qiymət oxu ilə, yuxarıdan tələb xətti ilə) ilə əmələ gələn xəttin üstündəki üçbucaqdır. Təklif S₀-dan S₁-ə qədər genişlənirsə, istehlakçı artığı P₁-dən yuxarı və tələb xəttinin altındakı üçbucağa qədər genişlənir (yenə də qiymət oxu ilə məhdudlaşır). İstehlakçı artığındakı dəyişiklik iki üçbucaq arasındakı sahədəki fərqdir və bu, təklifin genişlənməsi ilə əlaqəli istehlakçı rifahıdır.

Bəzi insanlar daha yüksək P₀ qiymətini ödəməyə hazır idilər. Qiymət azaldıqda, üstünlüyü yuxarıdakı P₀ nöqtəsindən, P₀-dən aşağıda, qiymət oxu boyunca sola və Q₀-dan şaquli olaraq yuxarıya doğru uzanan xətt boyunca sağa düzəldilmiş düzbucaqdakı sahədir.

İkinci qrup faydalananlar daha çox və yeni istehlakçı alan istehlakçılar, yeni bir aşağı qiymət (P₁) ödəyənlər, daha yüksək bir qiymət (P₀) deyil. Əlavə istehlakları Q₁ ilə Q₀ arasındakı fərqdir. Onların istehlakçı artığı, solda Q₀-dan şaquli yuxarıya doğru bir xəttlə, sağda və yuxarıda tələb xətti ilə, alt tərəfdə P₁ nöqtəsindən sağa üfüqi uzanan bir xəttlə məhdudlaşmış bir üçbucaqdır.

“Yarım qayda” daimi tələb əyrisi ilə təklifdəki kiçik dəyişikliklərlə istehlakçı profisitindəki dəyişikliyi qiymətləndirir. Diqqət yetirin ki, istehlakçı tələb əyrisinin xətti olduğu halda, istehlakçı artığı Q = 0 şaquli xətti, üfüqi xətt ${\displaystyle P=P_{mkt}}$ və xətti tələb əyrisi ilə məhdudlaşmış üçbucağın sahəsidir. Nəticə olaraq istehlakçı profisitindəki dəyişiklik trapezoidin sahəsi, i) hündürlüyü qiymət dəyişikliyinə bərabərdir və ii) orta seqmentin uzunluğu ex-post və ex-ante tarazlıq kəmiyyətlərinin ortalamasına bərabərdir. Yuxarıdakı şəkildən sonra

${\displaystyle \Delta CS={\frac {1}{2}}\left({Q_{1}+Q_{0}}\right)\left({P_{0}-P_{1}}\right),}$

burada:

• CS = istehlakçı artıqlığı;
• Q₀ and Q₁ müvafiq olaraq, təklif dəyişikliyindən əvvəl və sonra tələbin həcmidir;
• P₀ and P₁ müvafiq olaraq tədarük dəyişikliyindən əvvəl və sonrakı qiymətlərdir.

• Henry George, Progress and Poverty
• Modern Microeconomics, A.Koutsyiannis
• Microeconomic Theory, A Mathematical Approach, James M.Henderson and Richard E.Quandt