Effektiv tələb

Effektiv tələb bazarda  — başqa bir bazarda alıcılar məhdudlaşdırıldıqda ortaya çıxan məhsul və ya xidmətə olan tələbdir. Alıcılar başqa bir bazarda məhdudlaşmadığı zaman meydana gələn şərti tələblə ziddiyyət təşkil edir. Bütövlükdə mallar üçün məcmu bazarda şərti və ya effektiv olan tələb məcmu tələb adlanır. Səmərəli təklif anlayışı effektiv tələb anlayışına bənzəyir. Bazarlar daima tarazlıq qiymətlərini saxlamadıqda təsirli tələb və ya təklif konsepsiyası aktualdır^[1][2][3].

Nümunə olaraq əmək bazarından əmtəə bazarına axını vurğulamaq olar. Əmək bazarında əgər tarazlıq varsa və insanlar təklif etmək istədikləri bütün əməyi təmin edə bilmirlərsə, təklif edə biləcəkləri məbləğ mallara olan tələblərinə təsir edəcək; tədarük edilə bilən əmək miqdarının məhdudlaşdırılması şərtilə mallara olan tələb, onların mallara olan təsiridir. Əksinə, əmək bazarında balanssızlıqlar olmasaydı, fərdlər eyni vaxtda həm tədarük etmək üçün əməyin miqdarını, həm də alacaq malların miqdarını seçər, ikincisi isə mallara olan şərti ehtiyacları olardı. Bu nümunədə mallara təsirli tələb mallara olan şərti tələbdən az olacaqdır.

Əksinə, mal bazarında çatışmazlıq olarsa, insanlar əmək bazarında tarazlıq olsaydı, olduğundan daha az əmək sərf etməyi (və daha çox boş vaxt keçirməyi) seçə bilərlər. Satın ala biləcəkləri malların miqdarından asılı olaraq tədarük etmək üçün seçdikləri əmək miqdarı səmərəli iş təklifidir.

Digər bir nümunə, kredit bazarlarından əmtəə bazarlarına keçidlə bağlıdır. Kredit nisbətinin mövcud olması halında, bəzi insanlar malların (istehlakçılara davamlı mallar və mənzil daxil olmaqla) malların satın alınmasını maliyyələşdirmək üçün borc ala biləcəkləri pul miqdarında məhduddurlar, bu səbəbdən bu məhdudiyyətin funksiyası olaraq mallara olan effektiv tələbləri bu məhdudiyyətin funksiyası olaraq, mallara olan şərti tələblərindən (istədikləri borc ala bilsəydilər alacaqları məbləğdən) azdır.

Təşkilatlar eyni zamanda şərti tələblərdən və ya çatdırılmalardan fərqli təsirli tələblərə və ya tədarüklərə malik ola bilərlər. Onların fiziki kapital kimi mallara olan effektiv tələblərinin şərti tələblərindən fərqlənməsinə səbəb olan kredit məhdudiyyətləri də ola bilər. Üstəlik, işçi qüvvəsi çatışmazlığı dövründə nə qədər işçi ala biləcəkləri ilə məhdudlaşırlar; bu səbəbdən malın istənilən potensial qiymətinə tədarük etməyi seçdikləri malların miqdarı - malların səmərəli çatdırılması şərti təklifdən daha az olacaqdır. Və əgər təşkilatlar məhsul bazarında sata biləcəkləri malların miqdarını məhdudlaşdıran bir həddən artıq təkliflə məhdudlaşırsa, onda effektiv işçi tələbi şərti işçi tələbindən az olacaqdır.

Fərqli bazarlarda həddindən artıq tələblər bir-birinə təsir göstərə bilər. Bir bazarda artıq tələbin olması digər bazarda effektiv tələbə və ya təklifə təsir göstərir ki, bu da sonuncu bazarda balanssızlıq dərəcəsinə təsir göstərə bilər; öz növbəsində, bu bazar iştirakçılarına tətbiq olunan məhdudiyyətlər, əvvəlki bazardakı effektiv tələb və ya təklifə təsir göstərir.

Klassik iqtisadçı Devid Rikardo, "təklif öz tələbini yaradır" (Keynsin formalaşdırması) təklifi ilə Sey qanunu qəbul etdi. Sey qanununa əsasən, bir bazarda malların hər həddən artıq tədarükü (həddindən artıq doyması) üçün, digərində müvafiq həddən artıq tələb (kəsir) mövcuddur. Bu nəzəriyyə ümumi həddən artıq doyma ilə heç vaxt makroiqtisadi səviyyədə qidaya qeyri-adekvat tələb ilə müşayiət oluna bilməyəcəyini düşünür^[4]. Sey qanunu Tomas Maltus, Jan Şarl Leonar de Sismondi və digər XIX əsr iqtisadçıları "təsirli tələbin" sabit bir iqtisadiyyatın təməli olduğunu iddia etdilər.^[5] XX əsrin Böyük böhranına cavab olaraq, 1930-cu illərdə, Mixal Kaleski və Con Maynard Keyns, sonuncunun nəzəriyyəsi ilə razılaşaraq “tələb öz təklifini yaradır” və hərtərəfli təsirli tələb nəzəriyyəsini inkişaf etdirdilər.

Keynsçilik iqtisadiyyatına görə zəif tələb planlaşdırılmamış ehtiyatların yığılmasına gətirib çıxarır ki, bu da istehsalın və gəlirlərin azalmasına, həmçinin işsizliyin artmasına səbəb olur. Bu, iqtisadiyyatı işsizlik tarazlığına yönəldən bir çarpan effekti yaradır. Eynilə, yüksək tələb, istehsalın, məşğulluğun və gəlirin artmasına səbəb olan ehtiyatların planlaşdırılmamış azalmasına gətirib çıxarır. Əgər sahibkarlar bu cür tendensiyaları davamlı hesab edirlərsə, onda investisiyalar artmağa və bununla da potensial istehsal səviyyələrini artırmağa meyllidir.

1960-cı illərdə Robert Klauer və Aksel Leyonhufvud effektiv tələb üzərində işləməyə davam etdilər və 1970-ci illərdə Robert Barro və Herşel Qrossman, effektiv tələbə məlum yan təsirlərin modelini nəşr etdilər^[3].

• Buiter, Willem, and Lorie, Henri, "Some unfamiliar properties of a familiar macroeconomic model, " The Economic Journal, December 1977, 743—754.
• Huw Dixon, Reflections on New Keynesian Economics, Surfing Economics, 2001, chapter 4.
• Korliras, Panayotis, "A disequilibrium macroeconomic model, " Quarterly Journal of Economics, February 1975, 56-80.
• Lambert, Edward, «Modeling an Effective Demand Limit to the Business Cycle» Effective Demand blog. 12/28/2014.
• Lambert, Edward, «Synopsis of Effective Demand.» Effective Demand blog. 9/24/2015.
• Lorie, Henri, "Price-quantity adjustments in a macro-disequilibrium model, " Economic Inquiry, April 1978, 265—287.
• Tucker, Donald, "Credit rationing, interest rate lags, and monetary policy speed, " Quarterly Journal of Economics, February 1968, 54-84.
• Tucker, Donald, "Macroeconomic models and the demand for money under market disequilibrium, " Journal of Money, Credit and Banking, February 1971, 57-83.
• Varian, H., "The stability of a disequilibrium IS-LM model, " Scandinavian Journal of Economics, 1977(2), 260—270.
• Vianello, F. [1989], «Effective Demand and the Rate of Profits: Some Thoughts on Marx, Kalecki and Sraffa», in: Sebastiani, M. (ed.), Kalecki’s Relevance Today, London, Macmillan, ISBN 978-03-12-02411-6.