Firma nəzəriyyəsi

Firma nəzəriyyəsi — firmanın, şirkətin və ya şirkətin mahiyyətini izah edən və proqnozlaşdıran bir sıra iqtisadi nəzəriyyələri, o cümlədən mövcudluğunu, davranışını, quruluşunu və bazarla əlaqəsini əhatə edir[1].

Sadələşdirilmiş formada firma nəzəriyyəsi aşağıdakı suallara cavab verməyi hədəfləyir:

  • Varlıq. Niyə firmalar yaranır? Niyə iqtisadiyyatdakı bütün əməliyyatlar bazarın vasitəçiliyi ilə həyata keçirilmir?
  • Sərhədlər. Niyə məhsulların ölçüsü və çeşidi ilə əlaqəli firmalarla bazar arasındakı sərhəd dəqiqdir? Ölkə daxilində hansı əməliyyatlar aparılır və bazarda nə bağlanır?
  • Təşkilat. Firmalar niyə iyerarxiya və ya mərkəzsizləşdirmə kimi xüsusi bir şəkildə qurulur? Rəsmi və qeyri-rəsmi münasibətlərin qarşılıqlı əlaqəsi nədir?
  • Möhkəm hərəkətlərin / performansların qeyri-bərabərliyi. Firmaların fərqli hərəkətlərinə səbəb olan nədir?
  • Dəlil. Firmanın müvafiq nəzəriyyələri üçün hansı testlər mövcuddur[2]

Firmalar bazar qiyməti mexanizminə alternativ olaraq mövcuddur, bu zaman bazar qeyri-mühitdə istehsal daha səmərəlidir. Məsələn, əmək bazarında firmalar və ya təşkilatlar tələb / təklif şərtlərinə əsasən işçilərini işə götürüb işdən çıxarmaq məcburiyyətində qaldıqda istehsal ilə məşğul olmaq çox çətin və ya baha başa gələ bilər. Həm də işçilərin hər gün daha yaxşı alternativ axtararaq şirkəti köçürməsi baha başa gələ bilər. Eynilə şirkətlərin gündəlik olaraq yeni tədarükçü tapması baha başa gələ bilər. Beləliklə, firmalar mülkiyyət hüquqlarını minimuma endirmək və ya dəyərini artırmaq üçün işçiləri ilə uzunmüddətli müqavilə və ya təchizatçılarla uzunmüddətli müqavilə bağlayırlar[3][4][5].

Yaranması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci Dünya müharibəsi dövründə iqtisadi nəzəriyyədə vurğu, əsasən bazar təhlilini əhatə edən sənaye səviyyəli təhlildən firma səviyyəsində təhlilə keçdi, çünki mükəmməl rəqabətin artıq kifayət qədər möhkəm davranış modeli olmadığı getdikcə daha aydın oldu. İndiyə qədər iqtisadi nəzəriyyə yalnız bazarları anlamağa çalışmağa yönəlmiş və firmaların və ya təşkilatların niyə mövcud olduğunu anlamaq üçün çox az araşdırma aparılmışdır. Bazarlar, alıcının birjadakı satıcılarını dəyişdirməkdə sərbəst olduğu tərəvəz bazarlarında göstərildiyi kimi, qiymətlər və keyfiyyət rəhbər tutulur.

Əməliyyat dəyəri nəzəriyyəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ronald Kouza görə, insanlar qeyri-kamil məlumatlar verilərək bazar mübadiləsi yolu ilə istehsalın koordinasiya edilməsinə dair əməliyyat xərcləri firma daxilində olduğundan çox olduqda şirkətlərdə istehsallarını təşkil etməyə başlayırlar. Ronald Kouza1937-ci ildə firmanın əməliyyat xərcləri ilə bağlı nəzəriyyəsini izah edərək, onu bazara münasibətdə nəzəri olaraq müəyyənləşdirmək üçün ilk (neoklassik) cəhdlərdən biri etdi [3]. Onun "neoklassizizmin" bir cəhəti, firmanın miqyasda artan gəlirlərə güvənmək əvəzinə, miqyasın davamlı gəlirləri ilə uyğun izahını təqdim etməkdir [6]. Digər bir yanaşma, firmanı həm real, həm də marja əvəzetmə fikri ilə uyğun bir şəkildə müəyyənləşdirməkdir, buna görə də ənənəvi iqtisadi təhlil vasitələri. Firmanın bazarla qarşılıqlı əlaqəsinin onun nəzarəti altında ola bilməyəcəyini (məsələn, satış vergiləri səbəbindən) qeyd edir, lakin daxili ehtiyat bölgüsü belədir: “firma daxilində bazar əməliyyatları ləğv edilir və mübadilə əməliyyatları ilə kompleks bazar quruluşu əvəzinə sahibkar dəyişdirilir, istehsalını kim idarə edir ". Alternativ istehsal metodlarının (yayılma və iqtisadi müdaxilələr) niyə ya bütün istehsalata çata bilməməsini soruşur ki, ya firmalar bütün istehsalları üçün daxili qiymətlərdən istifadə etsinlər, ya da bir böyük firma bütün iqtisadiyyatı idarə etsin.

Firma yerli bazar sistemi daxilində fəaliyyət göstərsəydi, bir çox müqavilə bağlanmalı idi (məsələn, qələm və ya təqdimat keçirilməsi). Bunun əksinə olaraq, həqiqi firmanın işçinin maaş alması müqabilində işçilər üzərində səlahiyyətin müəyyənləşdirilməsi kimi çox az (daha mürəkkəb də olsa) müqavilələri vardır. Bu tip müqavilələr, qeyri-müəyyənlik vəziyyətlərində, xüsusən də uzun müddət davam edən münasibətlər üçün tərtib olunur. Bu vəziyyət neoklassik iqtisadi nəzəriyyəyə ziddir. Neoklassik bazar anında fəaliyyət göstərir və genişləndirilmiş agent-əsas (işçi-menecer) münasibətlərinin, planlaşdırma və inamın inkişafına mane olur. Kouza, "çox qısa müddətli bir müqavilə qənaətbəxş olmadıqda bir firmanın meydana çıxma ehtimalı var" və "bir firmanın qeyri-müəyyənliklə ortaya çıxması ehtimalı çətin olduğu" ilə nəticələnir.

Firmanın olma səbəbi bazara nisbətən daha aşağı xərclərə sahib olmaq olduğundan, firmanın ölçüsünün yuxarı həddi, xərcləri o dərəcədə artırmaqla müəyyənləşdirilir ki, əlavə əməliyyatın mənimsənilməsi bu əməliyyatın bazarda edilməsi ilə bərabər olsun. (Alt sərhəddə firmanın xərcləri bazarın xərclərini üstələyir və ortaya çıxmır.) Təcrübədə idarəetmə gəlirliliyinin azalması, xüsusən çox müxtəlif fabrikləri olan və müxtəlif daxili əməliyyatları olan iri firmalarda böyük bir firmanın təşkili xərclərinin artmasına ən çox kömək edir (məsələn, konglomerat) və ya qiymətlər tez-tez dəyişirsə.

Kouz, şirkətin ölçüsünün qiymət mexanizminin istifadəsi ilə yanaşı digər təşəbbüskarların təşkili xərclərindən də asılı olduğunu söylədi. Bu iki amil birlikdə bir firmanın nə qədər məhsul istehsal etdiyini və hər birinin nə qədər olduğunu təyin edir[7].

Əməliyyat xərcləri nəzəriyyəsinin yenidən nəzərdən keçirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Luis Puttermana görə, əksər iqtisadçılar firmadaxili və şirkətlərarası əməliyyatlar arasındakı fərqi tanıyırlar, eyni zamanda bir-birlərinə kölgə salırlar; bir firmanın ölçüsü yalnız kapitalı ilə müəyyənləşdirilmir [8]. Məsələn, Corc Barklay Riçardson, firma ilə bazar arasında firmalararası işbirliyi kimi ara formaların mövcudluğu səbəbindən sərt fərqin uğursuz olduğunu qeyd etdi[9].

Kleyn (1983) "iqtisadçılar indi bu qədər kəskin fərqin olmadığını və firma daxilindəki əməliyyatların bazar (müqavilə) münasibətlərini təmsil edən olaraq qiymətləndirməyin də faydalı olduğunu qəbul etdiklərini" müdafiə etdi. Bir firma daxilində və ya hətta firmalar arasında baş verən bu cür əməliyyatlarla əlaqəli xərclər əməliyyat xərcləridir[10].

Nəticə etibarilə, firmanın bazar qüvvələrindən qorunan bürokratik nəzarət sahəsi və ya sadəcə “qanuni bir uydurma” olsun, “fərdlər arasındakı müqavilə münasibətləri məcmusunun əlaqəsi” (Censen və Meklinqin dediyi kimi) “bazarların tamlığının bir funksiyasıdır. və bazar güclərinin firmadaxili münasibətlərə nüfuz etmə qabiliyyəti ”

İdarəetmə və davranış nəzəriyyələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yalnız 1960-cı illərə qədər firmanın neoklassik nəzəriyyəsi idarəetmə və davranış nəzəriyyələri kimi alternativlərlə ciddi şəkildə qarşılandı. Uilyam Baumol (1959 və 1962), Robin Marris (1964) və Oliver Vilyamson (1966) tərəfindən inkişaf etdirilən firmanın idarəetmə nəzəriyyələri, menecerlərin öz faydalarını maksimum dərəcədə artırmağa çalışacaqlarını və bunun mənfəətin artırılmasının əksinə firma davranışı üçün nəticələrini nəzərə alacaqlarını düşünürlər. (Baumol, menecerlərə satışların səhmdarları qane edən minimum mənfəət həddi xaricində maksimum dərəcədə artırılması ilə ən yaxşı şəkildə xidmət göstərilməsini təklif etdi.) Bu yaxınlarda bu, əsas şəxsin (səhmdarın və ya firmanın) istifadə etmədiyi geniş tətbiq olunan işi modelləşdirən əsas agent təhlilinə çevrildi. bir agentin (menecer və ya təchizatçı) necə davrandığını xərcsiz çıxara bilər. Bu ya agentin direktordan daha çox təcrübəyə və ya biliyə sahib olması səbəbindən, ya da agent agentin hərəkətlərini birbaşa müşahidə edə bilmədiyi üçün baş verə bilər; mənəvi təhlükə probleminə gətirib çıxaran asimmetrik məlumatlardır. Bu o deməkdir ki, müəyyən dərəcədə menecerlər öz maraqlarını təmin edə bilərlər. Ənənəvi idarəetmə modelləri ümumiyyətlə menecerlərin mənfəəti artırmaq əvəzinə təsadüfi mənfəət həddi (mənfəət məmnuniyyəti) tabe olduğu sadə bir obyektiv yardım funksiyasını (buraya əmək haqqı, fayda, təhlükəsizlik, güc, prestij daxil edə bilər) maksimum dərəcədə artırdığını düşünür.

Müəssisə və firma: oxşar cəhətləri və fərqlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim yunan alimlərinin terminlərin (məhfumların) məzmunlarının aydınlaşdırılması haqqında belə bir kəlamı olmuşdur: «terminlərə görə mübahisə etməzlər, razılığa gələrlər». Bu fikrin deyilişi nə qədər cazibədar olsa da, onun birmənalı qəbulu mümkün deyildir. Belə ki, hər bir termin əşya, hadisə, proses və s.-nin mahiyyətini, başqa sözlə, onun kəmiyyət və keyfiyyət tərəfini, daxili əlaqələrini, daha dəqiq aça, səciyyələndirə bilməlidir[11].

Hadisə və proseslərin idarə olunmasında, kəmiyyət və keyfiyyətcə qiymətləndirilməsində onların mahiyyətini (məzmununu) bu və ya digər dərəcədə özündə əks etdirən məhfumlar (terminlər), kateqoriya və göstəricilərdən istifadə olunur. Belə olmadıqda əşya, hadisə və proses haqqında yanlış mülahizələr söylənər, oxşar olanların fərqini (fərqlərini) müəyyən etməkdə, fərqli olanların isə oxşar cəhətini (cəhətlərini) aşkarlamaqda çətinlik yarana bilər. Lakin indinin özündə də, başqa elmlərdə olduğu kimi, iqtisad elmində də mənası tam və dəqiq açılmamış, mübahisə doğuran terminlər mövcuddur. Belə terminlərdən biri də «firma»dır. Hər şeydən öncə, qeyd etmək lazımdır ki, «firma» italyan sözü olub, azərbaycan dilində «imza», «nişan» sözlərinə uyğun gəlir. İlk növbədə firma haqqında iqtisadi nəzəriyyə elminin nümayəndələrinin işləmiş olduqları müxtəlif konsepsiyaların səciyyəvi cəhətlərini[12].

Həmin konsepsiyalar aşağıdakılardır:

  • firma haqqında neoklassik nəzəriyyə;
  • firma haqqında institutsional nəzəriyyə;
  • firma haqqında davranma (bixevioriya) nəzəriyyəsi

Neoklassik nəzəriyyəyə görə firma, istehsal (texnoloji) vahidi olmaqla funksiyası istehsal fəaliyyəti, məqsədi isə maksimum mənfəət əldə etmək kimi şərtləndirilir. Həmin nəzəriyyə, istehsal resurslarının ən optimal nisbətini tapmaqla, minimum istehsal xərclərinə nail olmağı firmanın əsas vəzifəsi hesab edir[2][13]. Lakin bu nəzəriyyənin firmadaxili idarəetməni, firmanın təşkilat quruluşunun xüsusiyyətlərini nəzərə almaması və habelə verilən qərarların alternativsiz, seçimsiz olması onu praktiki vəzifələrin həlli işi üçün o qədərdə yararlı etmirdi.

İnstitutsional nəzəriyyəyə görə firma, bazar qeyri-müəyyənliyi şəraitində fəaliyyət göstərən mürəkkəb ierarxiya qurluşlu təşkilatdır. Bu nəzəriyyəyə görə, resursların nəqdsiz bölgüsünə əsaslanan firma onların (resursların) bazar mexanizmi prinsiplərinə görə pulla bölgüsünə alternativ olmaqla bölgü prosesinin idarə edilməsi xərclərinə – transaksiya (sövdələşmə) xərclərinə – qənaət məqsədini güdür;burada firma həm də özünün daxili – onun özünü təşkiletməsi ilə bağlı – xərclərə nəzarət işinidə həyata keçirir[14][15].

Davranma nəzəriyyəsinə görə, firma mütəhərrik bazar münasibətlərinə yalnız uyğunlaşmamalı və həm də öz davranışı ilə mövcud olan mühiti özünə uyğunlaşdırmağı bacarmalıdır; bu – firmanın sahibkarlıq (təşəbbüskarlıq) konsepsiyasıdır. Burada firma habelə müxtəlif səviyyələrdə baş verən sahibkarlıq funksiyalarının qarşılıqlı fəaliyyəti sistem kimi səciyyələndirilir. Belə halda əsas vəzifə həmin funksiyaların uzlaşdırılmasına nail olmaqdır, çünki firmanın davranışı müxtəlif səviyyələrə məxsus sahibkarlığın qarşılıqlı fəaliyyəti ilə qiymətləndirilir[16].

Firmanın iqtisadi, sosial və texniki-təşkilatı təbiəti haqqında nəzəriyyədən gələn yuxardakı müxtəliflikliklər tətbiqi iqtisad elmlərindən yan keçməmişdir. Elə bu səbəbdən də konkret iqtisad elmlərinin nümayəndələri arasında da firma haqqındakı fikir ayrılığı indi də mövcuddur[17].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Kantarelis, Demetrius. Theories of the firm (2nd ed). Great Britain: Inderscience Enterprises. 2007. ISBN 0-907776-34-5, 978-0-907776-34-5, 0-907776-35-3, 978-0-907776-35-2.
  2. ↑ 1 2 Jeffrey T. Macher, Barak D. Richman. Transaction Cost Economics: An Assessment of Empirical Research in the Social Sciences. 10 (Business and Politics). 2008-04. 1–63.
  3. ↑ 1 2 R. H. Coase. The Nature of the Firm. 4 (Economica). 1937-11. 386–405.
  4. ↑ Oliver E Williamson. The Theory of the Firm as Governance Structure: From Choice to Contract. 16 (Journal of Economic Perspectives). 2002-08. 171–195.
  5. ↑ Oliver Hart, John Moore. Property Rights and the Nature of the Firm. 98 (Journal of Political Economy). 1990-12. 1119–1158.
  6. ↑ G. C. Archibald. Firm, Theory of the (The New Palgrave Dictionary of Economics). London: Palgrave Macmillan UK. 1987. 1–10. ISBN 978-1-349-95121-5.
  7. ↑ Bruce Kogut, Oliver E. Williamson, Sidney G. Winter. The Nature of the Firm: Origins, Evolution, and Development. 38 (Administrative Science Quarterly). 1993-09. 503.
  8. ↑ Randall S. Kroszner, Louis Putterman. Reintroducing The Economic Nature of the Firm (The economic nature of the firm). Cambridge: Cambridge University Press. 1–32. ISBN 978-0-511-81741-0.
  9. ↑ G. B. Richardson. The Organisation of Industry. 82 (The Economic Journal). 1972-09. 883.
  10. ↑ Michael C. Jensen, William H. Meckling. Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs and ownership structure. 3 (Journal of Financial Economics). 1976-10. 305–360.
  11. ↑ William Ouchi, Oliver E. Williamson. Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications. 22 (Administrative Science Quarterly). 1977-09. 540.
  12. ↑ Dotan Oliar. Empirical studies of copyright registration (Research Handbook on the Economics of Intellectual Property Law). Edward Elgar Publishing. 2019. 533–546. ISBN 978-1-78990-399-7.
  13. ↑ Robert Dahlstrom, Arne Nygaard. The 2009 Nobel Prize in Economics to Oliver E. Williamson: Recognition of the Influence of Transaction Cost Economics on Business Research☆. 86 (Journal of Retailing). 2010-09. 209–210.
  14. ↑ John C. Panzar, Robert D. Willig. Economies of Scale and the Profitability of Marginal-Cost Pricing: Reply. 93 (The Quarterly Journal of Economics). 1979-11. 743.
  15. ↑ Marius Schwartz. The theory of industrial organization by Tirole, Jean. Cambridge, MA: MIT Press, 1988, pp. xii, 479, isbn 0-262-20071-6. 11 (Managerial and Decision Economics). 1990-05. 131–139.
  16. ↑ V. Basil Hans. Role and Responsibilities of Managerial Economists: Empowering Business through Methodology and Strategy. 10 (Nitte Management Review). 2016-12-21. 27.
  17. ↑ James Brink. Yochai Benkler, The Wealth of Networks: How Social Production Transforms Markets and Freedom (2006) - Yochai Benkler, The Wealth of Networks: How Social Production Transforms Markets and Freedom (New Haven, CT: Yale University Press, 2006). ISBN 0300110561. €34,89. USD 40.00. 7 (German Law Journal). 2006-10-01. 853–862.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Crew, Michael A. Theory of the Firm. New York: Longman. 1975. 182. ISBN 978-0-582-44042-5.
  • Clarke, Roger; McGuinness, Tony. The Economics of the Firm. Cambridge: Blackwell. 1987. ISBN 978-0-631-14075-7.
  • Foss, Nicolai J., ed. (2000). The Theory of the Firm: Critical Perspectives on Business and Management. Taylor and Francis. v. I–IV. Chapter preview links, including Bengt Holmström and Jean Tirole, "The Theory of the Firm," v. I, pp. 148–222 from Handbook of Industrial Organization (1989), R. Schmalensee and R. W. Willig, ed., v. 1, ch. 2, p p. 61–133.
  • Hart, Oliver. Firms, Contracts, and Financial Structure. New York: Oxford University Press.
  • Robé, Jean-Philippe, "The Legal Structure of the Firm", Accounting, Economics, and Law, Vol. 1, Iss. 1, Article 5, 2011.
  • TELMAN HÜSEYNOV. FİRMANIN İQTİSADİYYATI (PDF). Bakı. 2009.