Adaptiv gözləntilər

Adaptiv gözləntilər (ing. adaptive expectations theory)^[1] — iqtisadi göstəricilərlə bağlı gözləntilərin formalaşması prosesini təsvir edən makroiqtisadiyyat konsepsiyası. Adaptiv gözləntilər bu göstəricilərin keçmişdəki müşahidələrinə əsasən formalaşır. Məsələn, keçmişdə inflyasiya səviyyəsinin sistematik olaraq qiymətləndirilməməsi faktı gələcəkdə inflyasiyanın qiymətləndirilməsinə təsir göstərir.

Əvvəllər mövcud olan makroiqtisadi modellər iqtisadiyyatda ya işsizliyin, ya da inflyasiyanın ola biləcəyini düşünürdü, lakin hər iki fenomen eyni vaxtda baş verə bilməzdi. Keçən əsrin 50-60-cı illərində empirik tədqiqatlar əsasında iqtisadçılar yeni bir əlaqənin mövcud olduğunu təsdiqlədilər və bu əlaqələr Fillips əyrisi kimi tanınmağa başladı: inflyasiya ilə işsizlik arasında sabit və proqnozlaşdırıla bilən bir tərs əlaqə var.

${\displaystyle p^{e}=p_{-1}^{e}+\lambda (p-p_{-1}^{e})}$

burada ${\displaystyle \lambda }$ 0 ilə 1 arasındadır. Bu, gələcək inflyasiya ilə bağlı cari gözləntilərin keçmiş gözləntiləri və cari gözləntilərin həqiqi inflyasiya ilə əvvəlki gözləntilər arasındakı fərqə uyğun olaraq artdığı (və ya düşdüyü) "səhv düzəldilməsi" ifadəsini əks etdirdiyini göstərir. Bu səhv düzəlişinə "qismən düzəltmə" də deyilir.

Fillips əyrisi işsizlik və inflyasiya arasında sabit bir əlaqənin mövcudluğunu göstərir. Bu göstəricilər arasındakı əlaqə tərs mütənasib olduğundan işsizlik və inflyasiya arasında alternativ bir əlaqənin olduğu düşünülürdü.

Adaptiv gözləntilər konsepsiyasına uyğun olaraq iqtisadi agentlər gözləntilərini keçmiş illərin səhvlərini nəzərə alaraq tənzimləyirlər. Bununla birlikdə, qısa müddətli dövrlərdə, Fillips əyrisi olduqca aydındır. Birincisi, subyektlər tam və etibarlı məlumata malik olmadıqları üçün iqtisadi mühitdəki dəyişikliklərə bir qədər gecikmə ilə reaksiya göstərirlər. İkincisi, inflyasiya səviyyəsinin böyüməsi şərti ilə subyektlərin gözləntiləri həqiqi dəyərlərindən daim geri qalacaqdır^[2].

Fillips əyrisi işsizlik və inflyasiya arasında sabit bir əlaqənin mövcudluğunu göstərir. Bu göstəricilər arasındakı əlaqə tərs mütənasib olduğundan işsizlik və inflyasiya arasında alternativ bir əlaqənin olduğu düşünülürdü.

Adaptiv gözləntilər konsepsiyasına uyğun olaraq iqtisadi agent gözləntilərini keçmiş illərin səhvlərini nəzərə alaraq tənzimləyirlər. Bununla birlikdə, qısa müddətli dövrlərdə, Fillips əyrisi olduqca aydındır. Birincisi, subyektlər tam və etibarlı məlumata malik olmadıqları üçün iqtisadi mühitdəki dəyişikliklərə bir qədər gecikmə ilə reaksiya göstərirlər. İkincisi, inflyasiya səviyyəsinin böyüməsi şərti ilə subyektlərin gözləntiləri həqiqi dəyərlərindən daim geri qalacaqdır.

Monetaristlərin fikrincə stimullaşdırıcı siyasət çərçivəsində birdəfəlik tədbirlər məşğulluq və milli gəlirin artmasına səbəb ola bilər. Qrafik olaraq, bu, AD₀ əyrisinin sağa doğru sürüşməsi ilə Ph₁ Fillips əyrisi boyunca bir hərəkət kimi yozula bilər: nəticədə işsizlik U^*-dan U₁-ə qədər azalacaq.

Bununla birlikdə, iqtisadi agentlər bazar şərtlərindəki dəyişikliklərə uyğunlaşdıqdan sonra, ümumi təklif əyrisinin yuxarıya doğru dəyişməsinə səbəb olan satış amilləri üçün şərtləri yenidən nəzərdən keçirməyə başlayacaqlar (AS₀ AS₁ AS₂). Təchizatın bərpası, Fillips əyrisinin sağdan yuxarıya doğru dəyişməsi ilə müşayiət olunacaq (Ph₁ Ph₂ Ph₃). Nəticədə, məşğulluq əvvəlki dəyərinə (U^*) qayıdacaq, lakin daha yüksək inflyasiya səviyyəsində (р₁).

Yuxarıda deyilənlərdən aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:

• uzunmüddətli genişləndirmə siyasəti yalnız qiymət səviyyəsində bir artım deyil, həm də inflyasiya səviyyəsində bir artım meydana gətirəcəkdir. Çünki dövrün hər yeni dövrü ilə subyektlər getdikcə qiymət mühitinə uyğunlaşırlar və nəticədə gözlənilən inflyasiya səviyyəsi faktiki səviyyəyə yaxınlaşır. Və sabitləşmə hədəflərinə çatmaq üçün hökumətin faktiki və gözlənilən inflyasiya səviyyəsi arasındakı fərqi qorumaq üçün inflyasiya səviyyəsini daim artırması lazımdır. Lakin belə bir siyasət son nəticədə inflyasiyanın sürətlənməsinə gətirib çıxarır;
• iqtisadiyyat tam məşğulluğa nə qədər yaxın olarsa, gözlənilən və faktiki inflyasiya nisbətləri arasındakı fərq o qədər az olar. Süni şəkildə təbii bir məşğulluq səviyyəsinə keçmək cəhdləri nəticədə staqflyasiyaya səbəb olur;
• hər inflyasiya səviyyəsinin Fillips əyrisində öz mövqeyi var.

Gözləntilərin və digər amillərin təsiri pul sferasındakı dəyişikliklərin dərhal iqtisadiyyatdan müvafiq reaksiya yaratmamasına gətirib çıxarır. Pul kütləsindəki artımla ümumi qiymət səviyyəsindəki artım arasında müəyyən bir müddət keçə bilər - bir gecikmə. Zaman gecikmələri müddəti baxımından çox fərqlidir və bu səbəbdən pul təklifindəki dəyişikliklə əlaqəli pul siyasətinin aparılmasını çətinləşdirir. Buna görə də, faktiki göstəricilər gözlənilən göstəricilərlə uyğunlaşacağı və bu tarazlığı heç bir şey pozmayacağı zaman pul kütləsinin daimi artım templərini qoruyub saxlamaq ən məqsədəuyğun olardı.

Eyni zamanda yüzdə yüz məşğulluq əlçatmazdır, çünki ya işləmək istəmədiyi (könüllü işsizlik) səbəbi ilə işləməyən, ya da bir işi tərk edib başqa bir iş axtaran və ya məzun olduqdan dərhal sonra işə düzələ bilməyən insanlar olacaqdır. (sürtünmə işsizlik) və ya başqa bir ixtisas üzrə yenidən hazırlıq keçirlər, çünki iqtisadiyyatdakı struktur dəyişiklikləri (struktur işsizlik) səbəbindən xüsusi bacarıqlarının lazımsız olduğu ortaya çıxdı. Bütün bu dəyişikliklər bir az vaxt ala bilər, buna görə könüllü, sürtünmə və struktur işsizliyi əhatə edən təbii bir işsizlik dərəcəsi həmişə mövcuddur.