Xarici təsir

Xarici təsir (ing. externality) və ya xarici effekt iqtisadi nəzəriyyədə — bazarın vasitəçiliyi ilə olmayan bir bazar əməliyyatının üçüncü tərəflər üzərində təsiri.

Konsepsiyanın əsasları 1920-ci ildə Artur Sesil Piqu tərəfindən İqtisadi Rifah nəzəriyyəsində təqdim edilmişdir.

"Xarici" ifadəsinin özü 1958-ci ildə Pol Samuelson tərəfindən gətirilmişdir.

Xarici təsirlər olduqda, bazar tarazlığı təsirsiz hala gəlir: "ölü çəki" meydana çıxır, Pareto səmərəliliyi pozulur, yəni bazar fiyasko meydana gəlir.

Xarici xüsusiyyətlər, bir ailənin və ya firmanın hərəkətləri digər ev təsərrüfatlarının və ya firmaların xərclərini və mənfəətlərini birbaşa təsir etdikdə meydana gəlir və bu yan təsirlər bazar qiymətlərində əks olunmur^[1].

Xarici təsir bazar əməliyyatlarında qiymətlərdə əks olunmayan xərclər və faydalardır. Bu təsirlər malların istehsalı və ya istehlakı nəticəsində özünü göstərir. Xüsusi, xarici və sosial xərclər və faydalar arasında fərq qoyun.

Xarici cəhətlər əlverişli ola bilər - müsbət xarici təsirlər və ya xarici faydalar, əlverişsiz - mənfi xarici təsirlər və ya xarici xərclər.

Mənfi xarici təsirlərə nümunə şirkətin fəaliyyətindən ətraf mühitin çirklənməsidir. Müsbət xarici təsir nümunəsi şirkət tərəfindən ofisi tərəfindən tutulmuş tarixi bir binanın bərpasıdır.

Fəaliyyət istiqamətinə görə xarici təsirlər aşağıdakı formalara bölünə bilər: istehsal, istehlakçı və qarışıq.

Mənfi istehsal xarici təsirinin nümunəsi tullantıları bir balıq ovu şirkəti tərəfindən tutulan balıqları öldürən çaya atan bir kimyəvi zavoddur. Müsbət istehsal xarici təsirinin nümunəsi həm arıçılar, həm də zəfəran yetişdiricilərinə fayda verən arılar tərəfindən zəfəran çiçəklərinin tozlanmasıdır.

Mənfi istehlakçı xarici təsirinin nümunəsi, ətrafdakı sakinlərin əziyyət çəkdiyi atmosferə zərərli tullantılardır. Müsbət istehlakçı tökülməsinə bir nümunə şirkət yerli sakinlər tərəfindən istifadə edildiyi təqdirdə bir şirkətin öz zavoduna gedən yolu təmir etməsidir.

Mövzuya təsirinin təbiətinə görə: texnoloji (bazar prosesləri ilə əhatə olunmayan iqtisadi fəaliyyətin nəticələri) və pul (istehsal amillərinin qiymətlərindəki dəyişikliklərin nəticəsi).

Məruz qalma dərəcəsinə görə: marjinal və intramarjinal.

Nəticələrin təbiətinə görə: "Pareto-tutarlı" və "Pareto-ziddiyyətli".

Xarici effektlərin çevrilmə üsulları ilə: yalnız dövlətin təsiri altında və ya xarici effekti istehsalçı ilə alıcı arasında danışıqlar yolu ilə aradan qaldırıla bilən xarici təsirlər.

• İstehlakdan əldə olunan marjinal şəxsi qazanc məhsula olan tələbdir.
• İstehlakın marjinal şəxsi dəyəri mal təklifidir.
• Cəmiyyətin marjinal faydası xarici təsirləri nəzərə alaraq bir məhsula olan tələbdir.
• Cəmiyyətin marjinal dəyəri xarici təsirləri nəzərə alaraq bir məhsulun tədarüküdür.

Cəmiyyətin marjinal xərcləri və faydaları xarici və ümumiyyətlə bazar tərəfindən nəzərə alınmır. Xarici təsirlər olmadığı təqdirdə, cəmiyyətin marjinal xərcləri / faydaları sırasıyla marjinal şəxsi xərclərə / faydalara bərabərdir.

Daha çox xarici təsirlər bəzi mallar üçün kifayət qədər inkişaf etmiş bir bazar fəaliyyət göstərdikdə və digərləri üçün bazar olmadıqda və istehsalda və ya istehlakda sərbəst bir qaynaq istifadə edildikdə ortaya çıxır. İnsan kapitalının bərpası böyük ölçüdə bazar münasibətlərindən kənarda həyata keçirilir, bu səbəbdən iqtisadi agentlərin hərəkətlərinin digər koordinasiya formalarına ehtiyac var. Xarici xüsusiyyətlər mənbələrə təsbit edilmiş mülkiyyət hüquqlarının olmamasından qaynaqlanır.

Əsas məqalə: Kouz teoremi

1961-ci ildə Ronald Kouz xarici problemlərlə mübarizə aparmağın yolunu təklif etdi. Kouz teoreminin mənası aşağıdakılardır: mülkiyyət hüquqlarının iqtisadi aktyorlar arasında necə bölüşdürülməsindən asılı olmayaraq mülkiyyət hüquqlarının dəqiq bir şəkildə bölüşdürülməsi və əməliyyat xərclərinin sıfır olması ilə, özəl və sosial xərclər bərabərdir. Kouza görə xarici təsirlər probleminin həlli mülkiyyət hüquqlarının genişləndirilməsi, əlavə formalaşmasıdır. Əslində bu, mənbələrin özəlləşdirilməsində ifadə olunur. Resurslara mülkiyyət hüquqları mübadiləsi kontekstində xarici təsirlər daxili olacaq və danışıqlar yolu ilə asanlıqla aradan qaldırıla bilər.

Məsələn, ətraf mühiti çirkləndirən bir şirkət ətrafdakı sakinlərə kompensasiya verə bilər, beləliklə onlardan çirklənmə icazəsi “satın alır”.

Xarici təsirlər nəzəriyyəsi ekoloji problemlərin həllində ən geniş istifadə edilmişdir. Ətraf mühitə zərərli tullantıların azaldılmasının üç əsas yolu:

• zərərli emissiyalar üçün standartların müəyyənləşdirilməsi;
• emissiya xərcləri;
• ətraf mühitin çirklənməsi hüquqlarının satışı.

Monitorinq - hər bir xüsusi çirkləndirici üçün emissiya standartlarının izlənməsi.

• Xarici təsirlər // Economicus.ru
• Гальперин, Вадим Максовичи др. Mikroiqtisadiyyat