İstambul

İstanbul, köhnə Azərbaycandilli mənbələrdə İstambul^[5] — Türkiyənin ən böyük şəhəri və ölkənin 81 ilindən biri. Ölkənin iqtisadi, tarixi və sosial-mədəni əhəmiyyətli şəhərlərindən biridir.^[6][7][8] İqtisadi böyüklüyünə görə dünyada 34-cü, əhalisinə görə Avropada birinci, Dünyada isə Laqos şəhərindən sonra altıncı sırada yer alır.^[9][10]

İstanbul
İstanbul İstanbul
41°00′36″ şm. e. 28°57′37″ ş. u.HGYO
Ölkə	Türkiyə[2]
Başçı	Əkrəm İmamoğlu[1]
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	29 may 1453
Əvvəlki adı	Konstantinopol
Sahəsi	5.343 km²
Mərkəzin hündürlüyü	100 m
İqlimi	Dəniz iqlimi[3]
Saat qurşağı	UTC+03:00
Əhalisi
Əhalisi	15.655.924 nəf. (2023)[4]
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	212, 216
Poçt indeksi	34000–34990
Nəqliyyat kodu	34
Digər
ibb.istanbul/en
İstanbul
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İstanbul Türkiyənin şimal-qərbində, Mərmərə dənizi və Bosfor sahili boyunca salınmış şəhərdir. Qitələrarası şəhər olan İstanbulun Avropa hissəsinə Avrupa yakası, Asiyadakı hissəsinə isə Anadolu Yakası deyilir. Üç tərəfi su sahəsi — Mərmərə dənizi, Bosfor və Haliç ilə əhatə olunmuş yarımada üzərində qurulan İstanbulun qərb sərhədi Konstantinopol qala divarlarını meydana gətirir. Şəhərin böyümə və inkişafı prosesində qala divarlarının sərhədləri 4 dəfə qərbə daşınmışdır. Şəhər 39 ilçədən ibarətdir.^[11] Böyükşəhər bələdiyyəsi ilə birlikdə 40 bələdiyyəyə malikdir.

Dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri olan İstanbul, 330–395-ci illər arasında Roma İmperiyası, 395–1204 və 1261–1453 illəri arasında Bizans İmperiyası^[12], 1204–1261 arasında Latın İmperiyası və son olaraq da 1453–1922 illəri arasında Osmanlı İmperiyasına paytaxtlıq etmişdir.^[13]

Son illərdə ard-arda meydana çıxan arxeoloji tapıntılar bəşəriyyət tarixində mühüm rol oynayır. Yarımburqaz mağarasında tapılan daş alətlərlə, ibtidai insan izlərinin 400.000 il əvvələ söykəndiyi ortaya çıxmışdır.^{[14][15][16][17]} Bu arxeoloji tapıntılar təkcə İstanbul deyil, bütün Mərmərə regionunun ən qədim insan izləridir. Şəhərin Asiya hissəsində ilk məskunlaşma mərkəzləri Kalkedon, Avropa hissəsində isə Bizantion olmuşdur. Müstəqillik dövründən öncə də əsarəti altında olduğu bütün dövlətlərin paytaxt rolunu oynayan bu şəhər, 13 oktyabr 1923-cü ildə paytaxtın Ankaraya köçürülməsi ilə bu statusunu itirmişdir. Buna baxmayaraq, İstanbul hal-hazırda da ölkənin ticarət, sənaye, nəqliyyat, turizm, təhsil, mədəniyyət və incəsənət mərkəzi olaraq qalmağa davam edir.^[18]

Qara dəniz ilə Mərmərə dənizi birləşdirən, Asiya ilə Avropanı ayıran Bosfora ev sahibliyi edən İstanbul şəhərinin geosiyasi əhəmiyyəti olduqca yüksəkdir.^[19] Hal-hazırda şəhərin bütün limanları akiv olaraq istifadə edilir. Bu xüsusiyyətinə görə, uzun müddətli dominantlıq mübahisələri məhz bu bölgənin ərazisində baş vermişdir. Əsas çayları Riva, Kağıthanə və Əlibəydir.^[20] Şəhər torpaqları hamardır, ən yüksək nöqtəsi isə Kartal ilçəsindəki Aydos təpəsidir. Şəhərdəki başlıca təbii göllər Böyükçəkməcə, Kiçikçəkməcə və Durusudur.^[20] Hava temperaturu və yağıntı miqdarı qeyri-sabitdir.^[20]

Əsas məqalə: İstanbulun adları

Şəhərin ilk adı Vizantiya olmuşdur.^[21] Bu ad ilk dəfə Meqara kolonistləri tərəfindən verilib. İstanbul adına tarixdə ilk dəfə X əsrdə ərəb, sonradan türk mənbələrində rast gəlinmişdir. Adın xüsusi ad olan Bizasdan yarandığı düşünülür.^[21] Qədim Yunan ənənəsi bu adın yunan kolonistlərin əfsanəvi kralına aid olmasını istinad edir. Müasir alimlərin fərziyyələrinə əsasən Bizas adının Frakiya və İliriya adları ilə əlaqəli olduğu düşünülür. I Konstantin 330-cu ildə İstanbulu Şərqi Roma İmperiyasının paytaxtı təyin etmişdir. Bu dövrdə, şəhərdə Nova Roma adı yayılmağa çalışılmışdır.^[21] Lakin sonralar bu ad geniş istifadə edilməmişdi. Respublika dövrünədək, şəhər üçün ən geniş yayılmış ad Konstantinopol olmuşdur. Konstantiniyyə və İstanbul isə Osmanlı İmperiyası hakimiyyəti dövründə şəhərə verilmiş adlar olmuşdur. Osmanlı dövründə (XV əsrin ortalarından etibarən) şəhərə müraciət etmək üçün Konstantinopol adının istifadəsi tarixi cəhətdən yanlış olmasada, türklər tərəfindən yanlış qəbul edilir. XIX əsrdə şəhər əcnəbilər və ya türklər tərəfindən istifadə olunan digər adları əldə etmişdi. Konstantinopolis avropalılar, İstanbul isə türklər tərəfindən istifadə olunurdu. Respublika dövrü başladıqdan sonra isə şəhərin rəsmi adı İstanbul olaraq qaldı.

1930-cu ilədək beynəlxalq sənədlərdə şəhərin rəsmi adı Konstantinopol kimi qeyd edilirdi. İstanbulun da qədim adları sayılan, "Konstantinopol — Yeni Roma və Ümumdünya patriarxı Müqəddəs Arxiyepiskopu"nun rəsmi titulunda saxlanan Yeni Roma və ya İkinci Roma 330-cu ilə qədər istifadədə olan Bizans mənşəli adlardır.^[22][23] 1923-cü ildə Böyük Millət Məclisi beynəlxalq səviyyədə tanındıqdan sonra Türkiyə Cümhuriyyətinin əsası quruldu, və həmin ilin 13 oktyabrında Türkiyənin paytaxtı Ankara şəhəri elan edildi. 28 mart 1930-cu ildə isə Türkiyədə bütün sənədlərdə İstanbul yazılması barədə qərar qəbul edildi. İstanbul şəhəri dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. XV əsrədək Bizansın paytaxtı olmuş bu şəhərin siması islam-türk mədəniyyətinin verdiyi töhfələrlə daha da gözəlləşmişdir.

Historic Areas of Istanbul
İstanbul[24] İstanbul Istanbul Konstantinopel İstanbul Constantinople Константинополь Цариград [* 1]
Ölkə	Türkiyə
Tip	Mədəni
Kriteriya	i, ii, iii, iv
Region	Avropa və Asiya [* 2]
Daxil edilməsi	1985  (9-cu sessiya)
Historic Areas of Istanbul
↑ İngilis dilindəki rəsmi siyahı ↑ UNESCO-nun təsnifatına görə bölgə

Əsas məqalə: İstanbulun tarixi

İstanbul şəhərinin tarixi olduqca qədimdir və bir çox tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Belə ki, bu ərazinin ilk məskunlaşma tarixi kimi 300 min, şəhər kimi 3 min, paytaxt kimi isə 1600 ilə qədər yaşı vardır.

İstanbul Avropa və Asiya qitələrinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşən şəhərdir.^[25] Şəhər tarix boyu fərqli sivilizasiya və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş, əsrlər boyu müxtəlif din, dil və irqdən insanların birlikdə yaşadığı şəhərlərdən biri olmuşdur. Hər sahədə mərkəz olmağı və dünya trendlərində daim iqtidarda qalmağı bacaran dünyadakı nadir məskunlaşma yerlərindən biri olan İstanbul keçmişdən günümüzə qədər dünyanın paytaxtıdır.^[26]

Şəhər, 8500 il liman, 3000 il şəhər və 1600 il paytaxt rolunu oynamış, Avropa və Asiya qitələrini birləşdirən şəhər olaraq tarixə keçmişdir. İstanbul tarixi beş əsas dövrə bölünür: 1. Eramızdan əvvəlki dövr, 2. Quruluş və Bizans dövrü, 3. Konstantinopolis dövrü, 4. Konstantiniyyə dövrü və sonuncu olan 5. müasir İstanbul dövrü.

İstanbul şəhərinin tarixi üç yüz min əvvələ qədər uzanmaqdadır. Kiçikçəkməcə gölü sahilində tapılan, Yarımburqaz mağarasında gedən qazıntı işlərində ibtidai insanın ilk izləri tapılmışdır.^[27] Neolit dövründə, ağıllı insanların bu göl ətrafında yaşadığı düşünülür. Müxtəlif dövrlərdə aparılan qazıntılar zamanı Orta Paleolit dövrünə aid əmək alətləri aşkar edilmişdir.^[28]

Əsas məqalə: Bizantion

Bizantion, İstanbul şəhərinin Konstantinopoldan öncəki adı olmuşdur. 2008-ci ildə İstanbul metrosu üçün Marmaray boru keçidi qazıntıları zamanı, daş dövrünə aid şəhər qalıqlarına rast gəlinmişdir.^[29][30][31] Əfsanəyə görə, Meqara, Arqos və Korinfdən gələn dori yunanlar tərəfindən e.ə. 667-də qurulmuş və adını kral Bizas və ya Bizantasdan almışdır. 330-cu ildə bizanslılar tərəfindən adı Konstantinopol olaraq dəyişdirilib.

Həmçinin, Kadıköydə Frakiyalılara aid qalıqlara da rast gəlinmişdir. Frakiyalılar XIII və XI əsrlərdə bu bölgə yaxınlığında Semistra şəhərini qurmuşdur.^[32] Kral Liqosun dövründə, Sarayburnu və bugünkü Topqapı Sarayında akropol qurulmuşdur.^[33]

Şəhəri 1453-cü ilin may ayında türklər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra adı dəyişdirilmişdir.

Əsas məqalə: Konstantinopol

Bu dövr 324–1453-cü illəri əhatə etmiş, I Konstantinin şəhəri ələ keçirməsi ilə başlamışdır. Roma İmperiyasının paytaxtı olduqdan sonra şəhər, Şərqi Roma imperiyasının da mərkəzinə çevrilmişdir. Bizans İmperiyası dövründə Romalı əhalinin köçürülməsi ilə əhalinin sayı xeyli artmışdır. Bu dövrdə şəhər yeni bir memarlıq üslubu ilə genişlənmişdir. 100 min nəfərlik hippodroma (Sultanəhməd Meydanı) limanlar və su obyektləri inşa edilmişdir.

Konstantinopol dövründə şəhərə Nova Roma adı verilsə də, 11 may 330-cu ildə şəhər Konstantinopol adını aldı. 360-cı ildə dünyanın ən böyük kilsəsi olan Aya Sofyanı inşa etdirən Konstantinin şərəfinə adlandırıldı. Həmçinin Konstantin Roma imperiyasının dinini xristianlığa dəyişmiş və xristinalığı yaymışdır. Bu hadisədən sonra paqanizm dini Romanın qərbində azalmağa başlamışdır. Bizansın İmperiya dövrünün I Feodosinin ölümündən başlamasına baxmayaraq, Konstantinin xristian dinini yaymasına hörmət olaraq, imperator adlandırılmışdır.

Bizans İmperiyası dövründə olduqca strateji rola sahib olan şəhər Avropa və Asiya arasında yerləşən mühüm qapı rolunu oynamışdır. Şəhər həm də ticarət, mədəniyyət və diplomatik əlaqələrin mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə şəhərin adı Poli olmuşdur.^[34]

476-cı ildə Qərbi Roma İmperiyasının dağılmasından sonra, Qərbi Roma İmperiyasında məskunlaşmış romalıların əksəriyyəti buraya köçmüş və İstanbul Bizans İmperiyasının paytaxtı olmuşdur. 543-cü ildə yayılan epidemiya əhalinin yarıdan çoxunun ölümünə səbəb olmuşdur. Şəhər İmperator I Yustinian dövründə yenidən əvvəlki qüdrətini qazanmışdır.

700-cü illərdə şəhər, Sasanilər və Avarlar, 800-cü illərdə bolqarlar və ərəblər, 900-cü illərdə ruslar və yenidən bolqarlar tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. Ancaq hücumlar arasında ən dağıdıcısı 1204-cü ildə Səlib yürüşləri zamanı baş vermişdir. 4-cü Səlib yürüşü zamanı 1204-cü ildə ələ keçirilən şəhər talan edildi. Sakinlərin əksəriyyəti şəhərdən qaçmış, şəhər yoxsulluq və dağıntıların olduğu bir bölgəyə çevrilmişdir.^[35]

Sonralar, Bizansın tədricən torpaqlarını itirməyə başlamışdır. Bundan istifadə edən Osmanlı İmperiyası, 1390-cı illərdə şəhəri mühasirəyə almağa başladı. Nəhayət, 29 may 1453-cü ildə Osmanlı İmperiyasının himayəsinə keçdi. İstanbulun fəthi Dünya tarixində orta əsrlərin sonunu simvollaşdırır.

Əsas məqalə: Konstantiniyyə

Bu dövr 1453–1923-cü illəri əhatə etmişdir. 29 may 1453-cü ildə Osmanlı sultanı II Mehmedin 53 günlük mühasirindən sonra, İstanbul Osmanlı İmperiyasının dördüncü və sonuncu paytaxtı olmuşdur. Şəhər Osmanlı İmperiyası tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Topqapı Sarayı və Qapalı Çarşı inşa edilmiş, bir çox məktəb və hamam açılmışdır. Bu dövrdə yəhudilər, xristianlar və müsəlmanların eyni şəhərdə yaşadığı kosmopolit cəmiyyət quruldu. Bizans binaları, köhnə binalar və divarlar təmir edildi.^[36] Fəthdən 50 il sonra, Dünyanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmiş İstanbul şəhərində Kiçik Qiyamət adı ilə də tanınan, 14 sentyabr 1509-cu ildə baş vermiş 8 ballıq olduğu düşünülən zəlzələdən sonra minlərlə bina çökmüş və bir çox insan həyatını itirmişdir.^[37]

1510-cu ildə Sultan II Bəyazid şəhəri 80 min nəfərlik işçi dəstəsi ilə yenidən qurmağı bacarmışdır. Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli tikililərin əksəriyyəti məhz elə həmin dövrdən qalmışdır. Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti dövründə, memarlıq və sənətə mühüm əhəmiyyət verilmişdir.^[38]

Haliç üzərində körpü, Qaraköydə tunel, dəmiryolları, dəniz nəqliyyatı, bələdiyyələr və xəstəxanaların qurulması ilə müasir şəhər halına gələn İstanbul, 1894-cü ildə Üç Yüz On zəlzələsiylə birlikdə yenidən böyük itkilərə məruz qalmışdır. I Dünya müharibəsinin sonunda, 13 noyabr 1918-ci ildə, Mütəffiq Dövlətlər donanması tərəfindən işğal edilmişdir.^[39] Həmçinin, şəhərin 2500 illik paytaxt statusu 29 oktyabr 1923-cü ildə sona çatmışdır.

Osmanlı və Bizans yazılı mənbələrində verilən yazılı məlumatlara görə, 1402-ci il İldırım Bəyazidin dövründə İstanbulun fəthi məqsədilə alınmış mühasirə qaldırılmış, şəhərin Sirkəci səmtində müsəlman məhəlləsi qurulmasını təsdiq edən müqavilə ilə sona çatmışdır.

1923–1950-ci illər arasında şəhərdə yüksək fiziki artımlar müşahidə edilmişdir. 1900-cü illərin əvvəlində 1 milyon nəfər olan əhali, 1927-ci ildə 690 minə düşdü. 1935-ci ildə 745 minə, 1974-cü ildə isə yenidən 900.000-ə çatdı.^[40] 1950-ci illərdə Balkan yarımadasından köçən əhali urbanizasiyada ön plana çıxmışdır. 1960-cı illərdə isə şəhərdə mənzillərin sürətli artımı yalançı urbanizasiya — gecəqonduların sayının artmasına səbəb oldu. 1970-ci illərdə mənzil və nəqliyyat sahələrindəki problemlər sürətli əhali artımı ilə daha da kəskin hal almağa başladı. Bu dövrdə Boğaz körpüsünün inşası, avtomobil sayının artmasına və nəqliyyat sahəsində əhəmiyyətli bir nöqtəyə gəlinməsinə səbəb olmuşdur. 1990-cı illərdə şəhər əhalisinin artması, əhalinin şəhər mərkəzi xaricinə yayılmasına gətirib çıxardı və daşınmalarda bir çox boşluqlar yaranmışdır. Nəticədə İETT bu boşluğu mikro-avtobuslar ilə bağlamışdır. 1973-cü ildə şəhərdə abadlıq işlərinin bərpası ilə Boğaz körpüsü açılmışdır.^[41]

İstanbul, Ankara və İzmir şəhərləri 1984-cü il 2972 saylı qanuna əsasən böyük şəhər statusunu qazanmışlar.^[42] Eyni ildə qəbul edilmiş 3030 nömrəli qanun ilə il və ilçə bələdiyyələrinin sərhədləri aydınlaşdırıldı.^[43][44] 2004-cü ildə isə qəbul edilmiş 5216 saylı qanuna əsasən, böyük şəhərlərin sərhədləri, il mülki sərhədləri daxilində olmuşdur.^[45]

Əsas məqalə: Türkiyənin coğrafiyası

İstanbul, 41° şimal, 29° şərq uzunluğunda yerləşir. Şərqdə Paşaeli yarımadası, qərbdə isə Kocaeli yarımadasını əhatə edir. Şimalda Qara dəniz, cənubda Marmara dənizi, şimal-şərqdə Bosfor, qərbdə Təkirdağa bağlı Çərkəzköy və Çorlu, cənub-qərbdə Təkirdağa bağlı Marmaraereğlisi, şimal-şərqdə Kocaelinə bağlı Körfəz ilçəsi, cənub-şərqdə isə Kocaelinə bağlı Qəbzə ilçəsi ilə həmsərhəddir. Şəhərin tərkibində yer alan Paşaeli yarımadası şəhərin Avropa, Kocaeli yarımadası isə Asiya hissəsindədir. Şəhərin mərkəzində yer alan Bosfor isə hər iki qitəni birləşdirir. Bosforda Fatih Sultan Mehmet, 15 İyul Şəhidlər Körpüsü və Yavuz Sultan Səlim körpüləri iki hissə ilə nəqliyyatı təmin edir. Şəhər, Bosfor boyunca, Haliç dağını əhatə edəcək şəkildə Türkiyənin şimal-qərbində qurulmuşdur^[46]. Sahəsi 5.461 km² olan şəhər sahəsinə görə Türkiyənin ən böyük 64-cü ilidir.

İstanbulun yer aldığı Paşaeli və Kocaeli yarımadaları denudasion tipli platformalardır. Bu platformaların mərkəzindən qeyri-nizami formada şimal-şərq istiqamətində Bosfor keçir. Bosforun meydana gəlməsi haqqında elmi bir şəkildə qəbul edilən şərh olmasa da, dəniz suları ilə dolu qırılma xətti çöküntüsüdür. E.ə 20,000–18,000 illər arasında buz dövrünün sona çatması və dünyanın əksəriyyətini əhatə edən buz kütlələrinin əriməsi, su səviyyəsinin kəskin artımına səbəb olmuşdur. Həmçinin, minillərlə davam edən ərimə prosesinin nəticəsi olaraq, Aralıq dənizinin suları e.ə. 8000–7000 illər arasında 150 metrədək artmışdır.^[47] Aralıq dənizinin su səviyyəsinin artması ilə birlikdə, dəniz suları Mərmərəni basmış davam edən təzyiqlər nəticəsində Qara dəniz ilə birləşmişdir.^[48]

İstanbulda elə də nəzərəçarpacaq yüksəkliklərə rast gəlinmir. Şəhərin ən yüksək üç nöqtəsi müvafiq olaraq 537 metr ilə Aydos təpəsi, 438 metr ilə Qayış dağı və 442 metr ilə Aləmdağdır. Şəhər ərazisinin 74%-i düzənlik, 9,5%-i ovalıq, 16,1%-i isə alçaq dağlıq və təpələrdən ibarətdir. Şəhərin ən əhəmiyyətli gölləri Böyükçəkməcə, Kiçikçəkməcə və Durusudur. Bosforda yer alan Haliç, Tarabya və İstinyə ria tipli körfəzlərin ən yaxşı nümunələridir. İstanbul sahilləri son şəklini 10.000 il əvvəl baş vermiş su səviyyəsinin yüksəlməsi ilə almışdır. Şəhərdə, Mərmərə dənizi və Bosforda 11 ada, Qara dənizdə kiçik qayalıqlar, Haliçdə isə Bahariyyə adaları yer alır.

Əsas məqalə: Türkiyənin geoloji quruluşu

İstanbuldan təqribən 20 km cənubda yerləşən Qara dəniz qırılma xətti, Qara dəniz regionundan başlayaraq Egey dənizinə qədər uzanır. İki tektonik təbəqə Avrasiya və Afrika, bir-birini təkzib edərək, qırılma xəttinin hərəkət etməsinə səbəb olur.^[49] Bu qırılma xətti isə şəhərdə güclü zəlzələlərin baş verməsinə səbəb olur. 1509-cu ildə baş verən Böyük İstanbul zəlzələsi bunun ən böyük nümunəsidir. Bu zəlzələ İstanbuldakı yüzlərlə məscidin dağılmasına və 10 min insanın ölümünə səbəb olmuşdur. 1766-cı ildə baş verən zəlzələdə Topqapı sarayı, Aya Sofya, Əyyub Sultan Məscidi və Qapalı Çarşı kimi mühüm abidələr zədə almışdır.^[50] 1999-cu ildə baş vermiş Gölcük zəlzələsi isə 18 mindən çox adamın həlak olmasına və çox sayda insanın evsiz qalmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin, seysmoloqlar 2025-ci ilə qədər 7 bal gücündə zəlzələnin ola biləcəyini bildirirlər.^[51]

İstanbulda, Dəniz iqlimi və Aralıq dənizi iqlimi arasında keçid xüsusiyyəti göstərən bir iqlim tipi hökm sürür və şəhərin iqlimi əsasən mülayim olaraq xarakterizə olunur.^[52]

İstanbulda yay ayları adətən isti və nəmli, qış ayları isə soyuq, yağışlı və bəzən qarlı keçir. Nəm səbəbindən, hava özünü normaldan daha çox birüzə verir. Qış aylarında ortalama temperatur adətən 2 °C—9 °C olur, qar, yağış və ya qarlı yağışlar ilə müşahidə edilir. Qış aylarında bir iki həftə qar yağa bilər. Yaz aylarında ortalama temperatur isə 18 °C—28 °C olur və adətən yağış ilə müşahidə olunur.^[52] Ən isti aylar iyul və avqust aylarıdır. Orta temperatur 23 °C-dir, ən soyuq aylar isə yanvar və fevral aylarıdır, orta temperatur 5 °C-dir. İstanbulda illik ortalama istilik 13,7 °C-dir.

Ümumi illik yağıntı miqdarı 843,9 mm-dir və il boyu bərabər paylanır.^[53] Yağışların 38%-i qış, 18%-i yaz, 13%-i yay, 31%-i payız fəsillərində paylanır. Yaz ən quru mövsümdür, lakin Aralıq dənizi iqliminin əksinə şəhərdə quraq mövsüm yoxdur. İstanbul sakinləri 1994-cü ilə qədər su problemi ilə qarşılaşmış, lakin alınan tədbirlərdən sonra burada su çətinliyi ilə bağlı demək olar ki heç bir problem qalmamışdır. Bunlardan ən mühümü Melen layihəsidir.

Şəhərin rekord istiliyi 12 iyul 2000-ci ildə 40,5 °C qeyd alınmışdır.^[54] Ən aşağı hava isə 9 fevral 1929-cu ildə −16.1 °C olaraq qeydə alınmışdır. Şəhər olduqca küləklidir. Küləyin orta sürəti saatda 17 km-dir.

İstanbul üçün iqlim tarixçəsi
Aylar	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyun	İyul	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek	İllik
Ortalama suyun dərəcəsi °C (°F)	8.4 (47.1)	7.7 (45.9)	8.3 (46.9)	10.2 (50.4)	15.5 (59.9)	21.3 (70.3)	24.6 (76.3)	24.9 (76.8)	22.8 (73.0)	18.4 (65.1)	13.8 (56.8)	10.5 (50.9)	15.5 (60.0)
Günlük gün işığı saatları	10.0	11.0	12.0	13.0	14.0	15.0	15.0	14.0	12.0	11.0	10.0	9.0	12.2
Ortalama ultrabənövşəyi şüa indeksi	2	2	4	5	7	8	9	8	6	4	2	1	4.8
Mənbə: Atlas Hava[55]

Bizans İmperiyası dövründə qurulan ilk şəhərin Avropa hissəsində, su mənbələri ilə şəhər arasında məsafə böyük bir problem olmuşdur.^[56][57] Buna görə şəhərə içməli su təmin etmək üçün müxtəlif yollardan istifadə edilmişdir. Sonralar, Osmanlı İmperiyası dövründə su mənbələrinin azlığı səbəbindən, şəhərin suyu xaricdən idxal edilirdi. İstanbul şəhər mərkəzində adətən görülən su kəmərləri şəhərin su mədəniyyətinin ən mühüm göstəriciləridir. Osmanlı dövründə yeni su mənbələri kiçik bəndlərlə yaradılmış, bu gün inkişaf etməkdə olan texnologiya ilə böyük anbar gölləri qurulmuşdur. Bu gün İstanbulda 9 su bəndi var.^[58] Bunlar arasında ən böyüklər Ömərli, Terkos, Böyükçəkməcə, Darlıq və Sazlıdərədir.^[59]

İstanbulda əhəmiyyətli bir su mənbəsi yoxdur. Riva, Kağıthanə, Əlibəy, Göksu, Qurbağalı və Ayamama şəhərin əsas dərələridir.^[60] Şəhərin axar sularının böyük əksəriyyəti, Böyükçəkməcə və Kiçikçəkməcə göllərinə tökülərək, Haliçə axır. Şəhərin dərələrinin bir çoxu yer altına alınaraq, kanalizasiya məqsədləri üçün istifadə olunur. Beşiktaş, Ortaköy, Sarıyer, Bayrampaşa və Məcidiyəköy də İstanbulun yer altına alınan dərələri arasındadır.^[60]

İstanbulun yüksək əhalisi və inkişaf etmiş sənaye sektoru ətraf mühit məsələlərində bir çox problemlər yaradır. Hava, su və torpaq çirkliliyi kimi əsas problemlərdən əlavə, yalançı urbanizasiya və nəzarətin olmaması ilə əlaqədar səs-küy və çirklənmə kimi ikinci dərəcəli problemlər də fərqlənir. Qazıntı, tullantı yağı, kömür, kimyəvi maddələr və tibbi tullantı yoxlamaları İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi Ətraf Qoruma Təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir.

Bu günə qədər İstanbulda bir çox ətraf-mühit faciəsi yaşanmışdır. 1966, 1979, 1982, 1994, 1999 və 2004-cü illərdə Bosfordan keçən tanker qəzası nəticəsində on minlərlə ton yanacaq boğaza axıdılmışdır. 1979-cu ildən etibarən qəza və ya mühərrik problemi səbəbiylə Bosforda 11-i yanacaq daşıyan gəmi olmaqla, ümumilikdə 28 gəmi Bosfora külli miqdarda zərərli maddə axıtmışdır.^[61] İstanbul Texniki Universiteti Ətraf-mühit mühəndisliyi fakültəsinin tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən Bosfor insan sağlamlığı cəhətdən dənizə girmək üçün əlverişli məkan sayılmır. Lakin şəhərin Mərmərə dənizi və Qara dəniz sahillərində bir çox ictimai çimərliklər mövcuddur.

Respublika dövrünün ilk 50 ilində zavodlarla dolu olan Haliç sahilləri qapadılmış, şəhər böyük bir səylə, yayılmış pis qoxulardan azad edilmişdir.^[62] Şəhərdəki təbii qaz abunəçilərinin sayının artmasına baxmayaraq, şəhərdəki təbii qaz çirklilik səviyyəsi aşağı enmişdir. İstanbulda təbii qaz abunəçilərinin sayı 2008-ci ildə 3,5 milyona yaxınlaşsa da, 1997-ci ildə 88 m³ olan kükürd dioksidin miqdarı 2007–2008-ci illərdə 13–14 m³-adək azalmışdır. Bunlara baxmayaraq, şəhərdə hava çirkliliyi hələ də böyük bir problemdir. 2004-cü ilin məlumatlarına görə dəniz, səs-küy və hava kateqoriyalarında, Türkiyədə ətraf-mühiti ən çox çirkləndirən şəhər İstanbuldur.^[63]

Əsas məqalələr: İstanbuldaki meşələrin siyahısı və İstanbuldaki qoruqların siyahısı

İstanbulun coğrafi xüsusiyyətləri və torpaq şəraiti qara torpaqların əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Şəhərdə meşə tipli ağac növləri qeyri-sabit yayılmışdır. Qara dəniz yaxınlığında, şəhərin şimal hissələrində və təpələrin şimal yamaclarında humus torpaqların olması səbəbindən burada ekvatorial meşələr daha çox yayılmışdır.^[64] Quraqlığa davamlı meşələr əsasən şəhərin cənub hissələrində müşahidə olunur. İstanbulun ən əhəmiyyətli meşələri Belqrad, Aydos və Qayışdağıdır. Şəhərin meşəlik ərazisinin səthi sahəsi 535,259 hektardır. Bunun 240.960 hektar ağaclı, 294,299 hektarı isə düzənlik tiplidir. Ümumiyyətlə, adi qızılağac, adi fındıq, şərq fıstığı, pontiya rododendronu, ağcaqayın, alman əzgili İstanbulun həm Avropa həm də Asiya hissələrində geniş yayılmış ağac növləridir.^[65]

Şəhər böyüdükcə mərkəzdən getdikcə uzaqlaşan meşələrdən bu günə şəhər qoruqları qalmışdır. Mühafizə altına alınan bu yaşıllıqların bir çoxu bu gün ictimai yer olub, şəhər sakinlərinə rekreasiya məqsədilə açılmışdır. Bosfor sahillərində cəmləşən şəhər qoruqları, yerli sakinlər tərəfindən ən çox ziyarət edilən məkanlardır. Avropa hissəsində Ulduz, Nailə Sultan, Naciyə Sultan, Ayazağa, Əmirqan, Asiya hissəsində isə Bəykoz, Mihriabad, Kiçikçamlıca İstanbulun ən məşhur qoruqlarıdır.^[66]

İstanbul, iqlim və coğrafi baxımından, xüsusi yerləşməsi sayəsində zəngin inkişaf etmişdir. İstanbulda 2500-ə yaxın bitki növünün yetişdirilir.^[67] Bu rəqəm Türkiyə daxilində rast gəlinən bitki növlərinin 1/4-nə bərabərdir. İstanbuldakı bitki növlərindən 200-ə yaxını çiçəkli bitkilər sinfinə daxildir və bunlardan 40-a yaxını endemikdir. İstanbulun endemik bitki növləri təbii ərazilərin urbanizasiyası, meşələrin təmizlənməsi, yanlış ağaclandırma, ətraf-mühitin çirklənməsi, şüursuzluq və qanunsuz ağac ticarəti kimi bir çox nəhəng səbəblərə görə böyük təhlükə altındadır.^[68]

Çox zəngin bitki örtüyünə sahib olan şəhərdə, təxminən 2500-ə yaxın bitki növü arasında şümşad, palıd, çinar, fıstıq, vələs, ağcaqayın, şabalıd, şam ağacı, küknar, həmişəyaşıl sərv kimi növləri də yetişir. Bu bitkilərin bəziləri bu bölgəyə endemikdir. Şəhər meşəliyini təşkil edən ağaclar, adətən, İstanbulun şimal-şərqində, Aləmdağın şimalında və Polenezköy ətrafında fıstıq, şabalıd və palıd ağaclarına rast gəlinir. İqlimin bitki örtüyünə təsiri ilə yanaşı, torpağa da böyük təsiri var. Palıd ağaclarının yerləşdiyi bölgələrdə əsasən qəhvəyi məhsuldar meşələri yayılmışdır. Təxminən 2500 təbii bitki növünə ev sahibliyi edən İstanbul, bu xüsusiyyət ilə İngiltərə və Avropa ölkələrini qat-qat üstələyir. Türkiyədə təbii yetişdirilən on mindən çox bitkinin, təxminən 1/4-i İstanbulda yerləşir. Bu bitkilərin bəziləri endemikdir və sadəcə İstanbul üçün xarakterikdir. İstanbul zəfəranı da bu növ endemik bitkilərdəndir.^[69]

Şəhər, yaşıllıq əraziləri və su hövzələri səbəbilə bir çox nadir yabanı heyvanlara ev sahibliyi edir. Qara dəniz və Egey dənizi kimi iki zəngin coğrafi obyekti birləşdirən Bosfor, köçəri pelagik balıqların ən vacib məskunlaşma ərazilərindən biridir.^[70] 70-ci illərə qədər İstanbul sahillərində 80-ə yaxın balıq növü aşkar edilsə də, bu gün bu onların sayı 20-yədək azalmışdır. Keçmişə nəzər saldıqda Bosfor, Adalar və şəhərin Asiya sahillərində suitilər tez-tez nəzərə çarpırdı. Lakin, bu gün suitilər İstanbul faunasından demək olar ki, tamamilə silinmişdir. Delfinlər isə İstanbul sahilləri və nadir hallarda Bosforda görülən yeganə dəniz məməlisidir.

Köçəri quşlar üçün əhəmiyyətli rol oynayan İstanbul, Böyükçəkməcə və Kiçikçəkməcə gölləri ətrafında şəhərlərin salınmasına baxmayaraq, quşlar üçün hələ də vacib bir məskunlaşma mərkəzi olaraq qalır.^[71] İstanbulda müvəqqəti məskunlaşan köçəri quşlar arasında ağ leylək, sarı pırtlaşıqlələk, çəhrayı qutan, ibislər, boz qaz, qaragöz qızılquş, leşcil ağqartal yer alır. İstanbuldakı ev quşları arasında isə ən çox yayılan isə göyərçin, qağayı, qarğa, sərçə və sarı bülbüldür^[72].

Şəhərin meşəlik ərazilərində məməlilər də yayılmışdır. Onlar arasında yırtıcılar da yer alır.^[73] Çaqqal, tülkü, dələ və gəlincik, şəhərdə ən çox yayılan yırtıcı məməlilərdir. Digər yırtıcı heyvan növlərinə porsuq, skun, çöldonuzu, meşə kirpisi, adi sincab və dovşan aiddir. Xüsusilə adadovşanı, İstanbula xas məməli növüdür. Belqrad və Çatalca meşələrində marallar üçün xüsusi mühafizə zonaları yaradılmışdır. Bundan əlavə, şəhərdə küçə pişikləri və itlərə də rast gəlmək mümkündür.^[74]

Həmçinin şəhərdə nəcib maral, avropa cüyürü və lanlara da rast gəlmək mümkündür. İstanbulda ən çox görülən sərçə, göyərçin, qarğa və qağayılar şəhərin rəmzinə çevrilmişdir.^[75]

• 
• 
• 
• 

İstanbulun ən böyük meşələrindən biri olan Belqrad meşəsi

Əsas məqalələr: İstanbul ilçələrinin siyahısı və İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi

Əkrəm İmamoğlu İstanbul Bələdiyyə başçısıdır.^[76] Şəhərin qubernatoru isə əvvəllər Qaziantep qubernatoru olmuş Əli Yerliqayadır.^[77]

Şəhər, siyasi partiyalı seçki sistemi nəticəsində seçilmiş bələdiyyə başçısı tərəfindən idarə olunur. Bu idarəetmə forması 3 aprel 1930-cu ildə İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi qurulduqdan bəri eyni qaydada davam edir. Bələdiyyə, şəhərin bütün qərar səlahiyyətlərini özündə saxlayır. Şəhər rəhbərliyi 3 əsas orqan: 1. Bələdiyyə başçısı, 2. Böyükşəhər konseyi, 3. Böyükşəhər inzibati idarə heyətindən ibarətdir.

Bugünkü İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi binası, Saraçhane olaraq bilinən Fateh ilçəsində yerləşir. Binanın inşası 17 dekabr 1953-cü ildə tamamlanmış və 26 may 1960-cı ildə xidmətə açılmışdır.^[78]

Əkrəm İmamoğlu (CHP) 31 mart 2019 yerli seçkilərdə 48,77% səslə seçkidə qalib gəlmişdir. Sonradan seçkinin təkrarlanması qərara alınmış, lakin 23 iyun 2019-cu il yenidən keçirilən seçkidə 54,21% səs ilə yenidən səsverməni qazanmışdır.^[79]

Şəhər əhalinin sıxlığı səbəbindən 3 seçki dairəsinə bölünmüşdür. İstanbulun Türkiyə Böyük Millət Məclisində 98 deputat yer alır. Bu deputatların 35-i, 1-ci və 3-cü seçki dairələrindən, qalan 28-i isə 2-ci seçki dairəsindən seçilir. 2018-ci ildə keçirilən ümumi seçkilərdə AKP 43, CHP 27, HDP 12, MHP və İYİ partiyası 8 yer qazanmışdır.

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 6 mart 2008-ci ildə qəbul edilən və 22 mart 2008-ci il tarixli Rəsmi Qəzetin 5747-ci nəşrində şəhərin 39 ilçəsi olduğunu təsdiq edən qanun dərc edilmişdir. Onlardan 25-i Avropa, 14-ü isə Asiya hissəsində yerləşir. Avropa hissəsində yerləşən ilçələr üçün 212, Asiya hissəsində yerləşən ilçələr üçün isə 216 telefon kodu istifadə olunur.

İlk bələdiyyə təşkilatı 1855-ci ildə Şəhremaneti adı ilə təsis edilmişdir. Respublika dövründə ictimai xidmətlər qubernatorlar tərəfindən yerinə yetirilir. 3 aprel 1930-cu ildə qəbul edilmiş qanuna əsasən, 10-u əyalət bələdiyyəsinin sərhədləri daxilində olmaqla, şəhər 16 ilçəyə bölündü. Həmçinin bu qanundan sonra Şəhremaneti və Şəhrəmini kimi terminlərin də istifadəsi dayandırıldı.

1950-ci illərə qədər eyni formada idarə olunan şəhərdə, 1954-cü ildə Şişli, 1957-ci ildə isə Zeytunburnu ilçə statusu qazanmış və şəhərdə uzun müddətdən sonra ilk dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni dəyişikliklər sonrakı illərdə getdikcə genişlənən şəhər sərhədləri və artan əhali səbəbindən müşahidə edilmişdir. 1963-cü ildə Bayrampaşa və Qaziosmanpaşa, 1987-ci ildə Böyükçəkməcə, Pendik və Ümraniyə, 1989-cu ildə Kiçikçəkməcə, 1990-cı ildə Bayrampaşa, 1992-ci ildə Avcılar, Bağçılar, Bağçalıevlər, Güngörən, Maltəpə, Tuzla, Sultanbəyli, 1993-cü ildə Əsənlər bağlı olduqları ilçələrdən çıxarılmış və ilçə statusu əldə etmişdir.

Son olaraq isə, 2008-ci ildə Arnavutköy, Ataşəhər, Başakşəhər, Bəylikdüzü, Çəkməköy, Əsənyurd, Sancaqtəpə və Sultanqazi də ilçə statusu əldə etdi və bu qanunla birlikdə İstanbul ilinə bağlı, ümumilikdə 39 ilçə, 782 məhəllə və 152 kənd yer aldı.

2004-cü il tarixli Rəsmi Qəzet-də nəşr olunan qanunla birlikdə bütün ilçələr İstanbul Bələdiyyəsinə rəsmən bağlı olmuşdur.^[80][81]

Əsas məqalələr: Türkiyə əhalisi və İstanbul əhalisi

Şəhərin tarixi əhalisi

Respublika öncəsi İl Əh. 100 36 361 300 500 400 VII əsr 150–350,000 VIII əsr 125–500,000 IX əsr 50–250,000 1000 150–300,000 1100 200 1200 150 1261 100 1350 80 1453 45 1500 200 1550 660 1700 700 1815 500 1860 715 1890 874 1900 942,9	Respublika İl Əh. ±% i.a. 1925 881 —     1927 691 −11.44% 1935 740,8 +0.87% 1940 793,9 +1.39% 1945 845,3 +1.26% 1950 983 +3.06% 1960 1,459,500 —     1965 1,743,000 —     1970 2,132,400 —     1975 2,547,400 —     1980 2,853,500 —     1985 5,494,900 —     1990 6,620,200 —     1994 7,615,500 —     1997 8,260,400 —     2000 8,831,800 —     2007 11,174,200 —     2015 14,657,434 —
Mənbə: Turan 2010

Türkiyə Statistika Təşkilatının (TÜİK) hazırlamış olduğu 2013-cü il Ünvana Əsaslanan Əhali Siyahıyaalma Sistemi (ADNKS) nəticələrinə görə İstanbulun (İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi və bağlı bələdiyyələrin sərhədləri daxilində) ümumi əhalisi 14.160.467 nəfərdir. Şəhərin 39 ilçəsi var, onlardan 14-ü Asiya, 25-i isə Avropa hissəsində yer alır. 2017-ci ilin məlumatlarına görə ən çox əhalisi olan Əsənyurd (846.492), ən az əhalisi olan ilçə isə Adalar (14.907) olmuşdur. İstanbul sakinlərinin 64,72% (9,726,373) Avropa hissəsində, 35,28%-i isə (5.302.858) şəhərin Asiya hissəsində yaşayır. İstanbul, əhalisinə görə dünyanın ən sıx şəhərləri siyahısında Laqosdan sonra 5-ci sırada qərarlaşmışdır.

Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin yalnız 15,38%-i İstanbulda qeydiyyatdam keçmişdir. Şəhərin əhalisi əsasən, Sivas 736.542 (5.20%), Kastamonu 548.546 (3.87%), Ordu 499.782 (3.52%), Girəsun 487.115 (3.43%), Tokat 455.817 (3%), Samsun 417.120 (2.94%), Trabzon 395.474 (2.79%), Malatya 392.435 (2.77%), Ərzurum 382.519 (2.70%), Sinop 366.681 (2.58%) və Ərzincan 302.511 (2,13%) illərində qeydiyyatda olmuşdur.

İstanbulun şəhər quruluşu və forması daim dəyişir. Qədim dövrlərdə indiki İstanbulun ərazisində müstəqil şəhərlər yer almışdır. Bu gün İstanbulu Böyük Konstantinopol dövləti olaraq qəbul etmək olar. Çünki şəhər keçmiş əsrlərdən bəri genişlənərək daha da böyümüşdür.

Son illərdə tikilən çoxmərtəbəli binalar, əhalinin sürətli böyüməsini nəzərə alaraq inşa edilmişdir. Şəhərin sürətlə genişlənməsi səbəbindən mənzillər əsasən şəhəryanı ərazilərdə tikilir. Şəhərin çoxmərtəbəli ofis və iqamətgahları Avropa hissəsindəki Levent, Məcidiyyəköy və Maslak səmtlərində yer alır. Levent və Etilərdə isə çox sayda ticarət mərkəzləri var. Türkiyənin ən böyük şirkət və banklarının böyük qisimi bu şəhərdə yerləşir.

XX əsrin ikinci yarısından bəri dəniz sahilləri yaxınlığında bağ evləri və lüks malikanələrin inşası, xüsusilə şəhərin Asiya hissəsində sürətlənmişdir. Kadıköy ilçəsindəki Bağdad Prospekti, genişliyi və uzunluğu ilə bir çox ticarət mərkəzi və restoranına ev sahibliyi edir.

Əsas məqalə: İstanbulda din

Dünyanın böyük şəhərlərinin əksəriyyəti çoxmillətli insanlar tərəfindən formalaşır. Şəhərdəki ən yayğın din İslam dinidir. Rəsmi olaraq tanınan azlıqlar isə Yunan Ortodoksal Kilsəsi, Səfərad və Aşkenazi yəhudiləridir. 2000-ci il siyahıyaalmasına görə şəhərdə 2 691 aktiv məscid, 123 aktiv kilsə və 26 aktiv sinaqoq var. 109 müsəlman qəbiristanlığı və 57 qeyri-müsəlman qəbiristanlığı var. Yunan Ortodoksal Patriarxı Fateh ilçəsinin Fənər səmtində yerləşir. Bu patriarxiya xristian dininin vacib bir hissəsi olan pravoslav təriqətinin mərkəzidir.^[82]

Müsəlmanlar, şəhərdəki ən böyük dini qrupdur. Bununla yanaşı müsəlmanların ən yayğın məzhəbi forması olan Sünnilər, Şiələrdən çoxluq təşkil edirlər. 2007-ci ildə siyahıyaalmasına əsasən, şəhərdəki məscidlərin ümumi sayı 2.994 olmuşdur.^[83] İstanbul Ərəb xilafətinin son mərkəzi olmuşdur. 1517-ci ildə Yavuz Sultan Səlim ilə başlayan xilafət^[84], 3 mart 1924-cü ildə Əbdülməcid Xəlifə ilə sona çatmışdır. 2 sentyabr 1925-ci ildə bütün ölkədə xanəgahlar bağlanmış, məzhəb və təriqətlər qadağan edildi. Beləliklə, ölkədə dünyəvi sistem başlamış və bu dəyişiklikdən ən çox təsirlənən şəhər İstanbul olmuşdur. Xilafətin ləğv edilməsindən dərhal sonra Diyanət İşləri Nazirliyi yaradıldı.^[85] Osmanlı İmperiyası dövründə ən yüksək səlahiyyətə sahib olan Şeyxülislamlar da öz vəzifələrinə sonradan Diyanət İşləri Naziri olaraq keçmişdir.^[86]

Şəhər, IV əsrdən bəri Roman Ortodoksal Patriarxatlığının mərkəzi olmuş və digər Ortodoks kilsələrində mərkəz olaraq xidmət etməyə davam etmişdir. Şəhərdə eyni zamanda Türk Ortodoks Patriarxatı olmuşdur. İstanbulda yaşayan xristian əhali, əsasən də romalılar və ermənilər, Osmanlı İmperiyasının dağılması zamanı Türklər ilə zaman zaman qarşıdurmalar yaşamış lakin müasir Türkiyənin qurulmasıyla nizam yenidən təmin edilmişdir.

Qarşıdurmalar nəticəsi olaraq 1914–1927 illər arasında şəhərdəki xristian əhali 450 mindən 240 minə düşmüşdür.^[87] 1923-cü ildə baş vermiş Türkiyə-Yunanıstan əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti mübadilədən azad tutulmuşdur. Lakin, İkinci Dünya müharibəsi illərində bu azlıqlar üçün bir sıra yüksək vergilər tətbiq edilmişdir. 1955-ci il 6–7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11 yunanın ölümünə səbəb olmuş, 30–300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur.^[88] Bu hadisə nəticəsində İstanbuldan Yunanıstana köç artımı sürətlənmiş və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edilmişdir.^[89]

Osmanlılar İstanbulu ələ keçirdikdən sonra bir çox kilsə məscidlərə çevrildi. Kiçik Ayasofya Məscidi, Fenari İsa Məscidi, Ərəb Məscidi, Qocamustafapaşa Sümbül Əfəndi məscidi kimi köhnə tikililər də İstanbulun Osmanlı hakimiyyətinə keçməsindən sonra məscidə çevrilən kilsələrdəndir. Bu məscidlərin ən böyüyü və ən əsası Fateh ilçəsinin Əminönü səmtində yerləşən Aya Sofyadır. Aya Sofya Atatürkün istəyi ilə ibadətə bağlanmış, Nazirlər Kabinetinin razılığı ilə 24 noyabr 1934-cü il 7/1589 saylı qərar ilə ilə muzeyə çevrilmişdir.^[90]

Səfərad yəhudiləri 500 ildən artıq bir müddətdə, bu şəhərdə yaşamışdır. İstanbulda yəhudilərin bugünkü əhalisi təxminən 22 min nəfər təşkil edir. Əşkinazi yəhudiləri Səfərad yəhudilərinə nisbətən daha kiçik və yeni qurulmuş cəmiyyətdir. Yəhudilərin ibadət yerləri sinaqoqdur. Hal-hazırda şəhərdə aktiv sinaqoqların sayı 20-dir.^[91] Bu sinaqoqlar arasındakı ən böyüyü Neve Şalom Sinaqoqu, Bəyoğlu ilçəsinin Karaköy səmtində yer alır. 1951-ci ildə istifadəyə açılan bu sinaqoq, digərlərinə sinaqoqlara daha çox daimi ziyarətciyə malikdir.^[92] Səfərad yəhudilərinin dili, Ladino dilidir (yəhudi ispan) və şəhərdə sadəcə 65 yaşdan yuxarı yəhudilər tərəfindən danışılır. Buna görə Ladino dili ciddi itki təhlükəsi içindədir.

• 
  Sultan Əhməd məscidinin xarici görünüşü
• 
  Bəyazid məscidi
• 
  Aya Triyada Yunan Ortodoks kilsəsi
• 
  Şınayder sinaqoqu

Əsas məqalə: İstanbulun iqtisadiyyatı

İstanbul, Türkiyənin ən böyük şəhəri və köhnə paytaxtıdır. Quru və dəniz ticarət yollarının qovşağında yerləşməsi və stratejik mövqeyi səbəbiylə Türkiyədə iqtisadi həyatın mərkəzi olmuşdur. Eyni zamanda şəhər ölkənin ən böyük sənaye mərkəzidir. Ölkədəki sənaye məşğulluğunun 20%-ni sadəcə İstanbul qarşılayır. Sənaye sahəsi təxminən 38%-dir. İstanbul və yan şəhərlər meyvə, zeytun yağı, ipək, pambıq və tütün kimi məhsullar ixrac edir. Bununla yanaşı, qida sənayesi, parça istehsalı, neft məhsulları, rezin, metal əşya, dəri, kimyəvi maddələr, dərman, elektronika məhsulları, şüşə, texnoloji məhsullar, nəqliyyat vasitələri, kağız, spirtli içkilər, şəhərin əhəmiyyətli sənaye məhsulları arasında iştirak etməkdədir.^[93] Forbes jurnalı 2008-ci ilin dünya siyahıyaalınmasının məlumatına görə, 35 milyarderə sahib olan şəhər, siyahıda 4-cü sırada yer almışdır.^[94] Həmçinin şəhərdə işsizlik 6,5% olmuşdur.^[95]

İstanbulda ilk olaraq 1866-cı ildə xidmətə girən Dərsaadət Təhvilat Birjası, 1986-cı ilin əvvəllərində mövcud birja təşkilatı dəyişdirilərək İstanbul Menkul Kıymetler Birjası (İMKB) açılmışdır.^[96][97] XIX və XX əsrin əvvələrində Qalata səmtində yer alan Banklar Prospekti Osmanlı İmperiyasının maliyyə mərkəzi olmuşdur. Osmanlı dövründə şəhərdə "Bank-ı-Osmanı-Şahanə" adlı bank da fəaliyyət göstərirdi.^[98][99] Hal-hazırda İstanbul, Türkiyənin 55% istehsalına və 45%-lik ticarət həcminə malikdir. Ölkənin ÜDM-sinin 21,2%-i İstanbul şəhərinin hesabınadır. Ümumi ixracatdakı payı 45,2%, idxalatdaki payı isə 52,2% təşkil edir.

İstanbulun gəlirlərində ən böyük paya sahib olan sektor — ticarət sektorudur. 15 İyul Şəhidlər Körpüsü, Asiya və Avropa kimi əhəmiyyətli mərkəzləri birləşdirən avtomobil yolları ticarət sektoruna xeyli miqdarda dəstək vermişdir. İstanbul ticarət sektoru ölkənin ümumi həcminin 27%-ni təşkil edir. İxrac mövzusunda da İstanbul, ölkədə birinci sıradadır. Türkiyədə xidmət verən xüsusi bankların, qəzetlərin, televiziya kanallarının, nəqliyyat firmalarının və çap evlərinin, ümumiyyətlə hər şeyin başlıca ofisi İstanbulda yerləşir. İstanbul iqtisadiyyatında nəqliyyat-kommunikasiya sektorunun payı 15%-dən çoxdur.^[93]

Türkiyənin böyük sənaye quruluşlarından bir çoxunun ümumi mərkəz və fabriki İstanbulda yerləşir. Şəhərdə metal qablar, maşınqayırma, gəmiqayırma, kimya, toxuculuq, hazır ərzaq, şüşə və sement sənayesi inkişaf etmişdir. 2000-ci illərin əvvəllərində 30%-ə yaxın payı olan sənaye sektoru, ticarətdən sonra şəhərin ikinci ən böyük sektordur. Respublikanın qurulması ilə bir çox fabriklər Haliçin sahilində tikilmişdir. Lakin sonradan şəhərdə yaranan çirklənmə və qarışıqlıq səbəbindən bir-bir ləğv edilərək şəhər xaricində yaradılan sənaye zonalarına köçürülmüşdür. Atatürk avtomobil sənayesi bölgəsi və İkitelli Mütəşəkkil Sənaye Bölgəsi, İstanbulun ən böyük sənaye bölgələridir. Lakin yaşayış məntəqələrinin və əhalinin qarşısıalınmaz artımı, sənaye bölgələrində də mənzillərin tikintisinə səbəb olmuşdur.

Əsas məqalə: İstanbulda turizm

İstanbul tarixi abidələri və bədii əsərlərin olması səbəbindən məşhur turizm mərkəzlərindən biridir. Turistlər arasında ən böyük pay Almanlara məxsusdur. Almanlar, Amerikalılar, İtalyanlar və Fransızlar almanları az miqdarla geridə qoyurlar. 2011-ci ildə şəhəri 8 milyondan çox turist ziyarət etmişdir.^[100] Hər büdcə üçün İstanbulda əlverişli otellər tapmaq mümkündür. 5 ulduzlu otellər şəbəkəsindən, hostellərə qədər 1180-dən çox otel var. Son illərdə dünyada adını demiş otel şəbəkələri İstanbula böyük maraq göstərir.

Minlərlə ildir ki, müxtəlif xalqlara ev sahibliyi edən İstanbulun demək olar ki, hər bir regionunda müxtəlif tarixi dövrlərdən olan əsərlərlə qarşılaşmaq mümkündür. 2009-cu ilin statistikasına görə İstanbul, Antalyadan sonra ən məşhur turistik məkandır.^[101] 2009-cu ildə hava, quru və su yolu ilə daxil olan turistlərin sayı 7,5 milyondan çox olmuşdur. Almanlar 13,1%, Ruslar isə 6,7% pay ilə ikinci sırada yer aldılar.^[102] İstanbul ilk dəfə 1863-cü ildə turist qrupu qarşılamışdır.^[103][104]

2009-cu il məlumatlarına görə, şəhərdə 371 qonaqlama məkanı və 405 əyləncə mərkəzi yer alır.^[102][105] İstanbulda xüsusi muzeylər də daxil olmaqla bir çox muzey var. 2009-cu ildə sadəcə dövlət muzeylərini 6,179,556 nəfər ziyarət etmişdi.^[106] 2,932,429 nəfər Topqapı Sarayını, 2,444,956 nəfər isə Aya Sofya muzeyini ziyarət etmişdir^[106]. Bu ikili 2009-cu il statistikalarına əsasən İstanbulun ən çox ziyarət edilən məkanlarındandır. İstanbulun tarixi mərkəzi olan Fateh (tarixi yarımada) Bosforda Beşiktaş və Sarıyer Anadolu tərəfində Kadıköy, Üsküdar və Adalar rayonlarında, tarixi turizm sektorunda İstanbulun ən zəngin mərkəzləri arasındadır. Təbiət turizmində isə Bəykoz, Şilə, Adalar və Sarıyer rayonlarında maraqlı məkanlar vardır.^[107]

• 
  Cəvahir ticarət mərkəzi
• 
  Qayrettəpə, şəhərin əsas maliyyə mərkəzlərindən biri
• 
  Qapalı çarşı
• 
  Misir bazarı

İstanbul tarixi boyunca kənd təsərrüfatı mərkəzi olmamışdır. İstanbulun iqtisadiyyatında, əkinçilik həmişə sonuncu yerləri almışdır; İstanbul istehsalat mərkəzi olmaqdan çox istehlakla həmişə ön sıraya çıxmışdır.^[108] Digər tərəfdən İstanbul keçmişdə istehsal etdiyi az miqdarda kənd təsərrüfatı məhsulları ilə öz ehtiyacının bir hissəsini qarşılaya bilirdi. Hal-hazırda kənd təsərrüfatının sürətlə urbanizasiyası və kənd əhalisinin daha yüksək həyat standartlarına uyğunlaşması səbəbindən vilayətdə kənd təsərrüfatının payı ən yüksək səviyyəyə çatmışdır.^[108]

İstanbul torpaqlarının 30%-i kənd təsərrüfatı üçün əlverişli olsa da, bu sahələr tam qiymətləndirilmir. 390.150 hektar ilə əkin sahələrinin yarıdan çoxu buğdaya ayrılır.^[109] Buğdanı 159.500 hektar ilə günəbaxan izləyir. 4,964 hektar olan yaşıl lobya istehsalı olan tərəvəzlərdə, 26,617 hektar meyvə fındıqda ilkdir. Çatalca, Silivri, Şilə, Əyyubsultan, Bəykoz və Kartal əkinçilik istehsalında önə çıxmış ilçələrdir.^[108]

İstanbul daxilində əhəmiyyətli bir mədən mənbələri yoxdur. Bizans dövründən bəri Avropa hissəsinin şimal-şərqində yerləşən Sarıyer ilçəsi, Mədən məhəlləsində qızıl, gümüş və mis yataqları olması məlum olsa da, mədənçilik proseslərinin gedişatı üçün yataqlar çox kiçikdir. Buna görə də onlar mineral yataqlar hesab edilmir.^[110] Şəhərdə qazılan yeganə metal filizi manqandır. Manqan mədənləri şəhərin qərbindəki Çatalca və Silivri ilçələrində yerləşir. Şəhərin qərbində, şimalında və şimal-qərbində kömür və linit yataqları var. Geoloji quruluşunun uyğunluğu səbəbindən İstanbulun bir çox yerində karxanalara da rast gəlmək mümkündür. Bu karxanaları Qara dəniz sahillərindən Adalara qədər demək olar ki, hər yerdə görmək mümkündür. Keçmişdə İstanbulda hasil edilən mərmər, əhəng daşı, kvarsit, perlit, kaolin, gil və qum kimi bəzi faydalı qazıntıların hasili, bu gün tikinti sənayesinin yüksək tələbi ilə tükənmişdir və ya da tükənmə nöqtəsinə çatmaqdadır. Xüsusilə kvarsit və kaolin yataqları sayəsində şəhərdə şüşə və keramika sənayesi inkişaf etdi.^[111]

İstanbulda bütün meşə əraziləri qorunmağa alınsa da, müəyyən meşə təsərrüfatı işləri həyata keçirilir. Əvvəllər təbii olaraq meydana gələn meşələrin çoxu şəhərin odun tələbatını qarşılamaq üçün istifadə olunsa da, son illərdə şəhərin bir çox yerinə təbii qaz şəbəkəsi genişləndikcə bu tələb yüksək dərəcədə azalmışdır^[112].

Şəhər dəfələrlə fərqli ölkələrin hakimiyyəti altına keçdiyindən ölkədə incəsənət və memarlıq üslubu olduqca qarışıqdır. Şəhərdə Roma İmperiyası dövründən qalma binaların sayı üstünlük təşkil etsə də, son zamanlarda bu binaların sayı sürətli dərəcədə azalmışdır. Roma İmperiyası dövründən qalma ən mühüm abidələrdən biri də I Konstantin tərəfindən inşa olunan sütundur^[113]. Hər biri 3 metr diametrli bilərziklər ilə 8 sütunun bir-birinə birləşdirilməsi ilə yaradılmış 3 tonluq sütundur. O dövrdən günümüzə qədər gəlib-çıxmış digər bir tikili isə Bozdoğan kəməridir. Şəhərin su ehtiyatı sisteminin qurulması Adrianın dövründə başlamışdır.^[114][115] I Konstantinin hakimiyyəti dövründə isə şəhərin yenidən qurulması və böyüməsi ilə, sürətlə artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün sistemin daha da genişləndirilməsinə ehtiyac duyuldu. Nəhayət, su ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə çəkilən kanal xətti, Frakiyanın dağlıq hissələrindən şəhərə qədər çəkilmişdir. O dövrdə, kəmər vasitəsilə gətirilən su, ümumi tutumu 1 milyon kubmetrdən çox olan üç açıq məkanda və Yerəbatan, Sarnıcı kimi yüzdən çox yeraltı su anbarlarında saxlanılırdı. Bu gün Sultanəhməd meydanı olaraq bilinən Hippodrom Meydanı Sirkus Maksimus tərəfindən inşa edilmişdir.^[116]

Bizans İmperiyası şəhərdə min ilə yaxın hökm sürmüş və bu şəhəri paytaxt olaraq istifadə etmişdir. Bu xüsusiyyətinə görə İstanbulda çox sayda Şərqi Roma tikililərinə rast gəlmək mümkündür. Tikililərdən ən vacibləri əsasən Əminönündə yerləşir. Bu tikililərdən ən əhəmiyyətlisi kilsə olaraq açılan Aya Sofya muzeyidir. Bizans İmperatoru I Yustinian tərəfindən 532–537 illəri arasında inşa edilən patriarxal kilsə, İstanbulun 1453-cü ildə türklər tərəfindən fəth edilməsi ilə II Mehmed tərəfindən məscidə çevrildi və bu gün şəhərin ən turistik muzeylərindən biri kimi xidmət göstərir. Aya Sofyadan sonra tikilən əhəmiyyətli binalardan biri də Fəthiyə məscidi olmuşdur.^[117] XIII əsrin sonlarında Mixail Qlabas Tarkaniotes tərəfindən kilsə olaraq inşa edilmişdir. İstanbulun fəthindən sonra 1454-cü ildə patriarxat olaraq istifadə edildi və 1590-cı ildə İran müharibələrində Gürcüstan və Azərbaycanın fəthi ilə bir xatirə olaraq məscidə çevrildi. Yenə də əhəmiyyətli tikililərdən biri olan Kariye muzeyi, Bizans İmperatoru I Yustinian dövründə Müqəddəs Feodius tərəfindən bir rahibxana olaraq inşa edilmişdir. XI əsrdə I Aleksiosun qayınanası Maria Doukaina tərəfindən yenidən qurulmuşdur.^[118] 1204–1261-ci illərdə Latın İmperiyası dövründə dağılmış vəziyyətə gələn rahibxana, XIV əsrdə Feodoros Metoxites tərəfindən təmir edilmişdir. Bu dövrdə quruluşa xarici narteks və pareksiyonlar da əlavə edilmişdir.^[119]

İmperiya dövründə çoxlu sayda əsərlər hazırlanmışdır. Saray üslubu XIX əsrdə qərbdə yayılmışdır.^[120] Bir əsr yaşamış və son yarım əsri memar kimi keçirən Sinan 131 məscid, 55 mədrəsə, 19 türbə, 14 imarət, 3 xəstəxana, 7 su anbarı, 8 körpü, 16 karvansara, 33 saray, 32 hamam, 6 anbar, 7 çardaq inşa etdirmişdir.^[121] Ümumilikdə 441 tikili, bütün imperiya ərazisinə səpələnmişdir. 1839-cu ildə Tənzimat qərarının elan edilməsi ilə avropalaşma istiqamətində mühüm addımlar atıldı. Osmanlılar XVIII əsrin sonlarına doğru Avropa üslubunu qəbul etmiş, bunu memarlıq və sənət əsərlərində əks etdirmişlər.^[122] Avropada geniş yayılmış barokko üslubu, İstanbulda bir çox tikilinin istehsalında geniş istifadə olunmuşdur. Barokko və rokoko üslubunda inşa edilən Dolmabağça Sarayı, Bəylərbəyi Sarayı və Böyük Məcidiyə məscidi dünyada bu üslub üçün mühüm yer tutmaqdadır.^[123]

İstanbul getdikcə daha çox mədəni əhəmiyyətli bir mərkəzə çevrilir. Şəhər 2010 Avropa mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir.

Dünyaca məşhur pop ulduzlar İstanbul stadionlarını doldurarkən, opera, balet və teatr kimi sənət əsərləri il boyu səhnəyə qoyulur. Mövsümi festival boyunca dünyaca məşhur orkestrlər, xor musiqi qrupları və caz musiqisinin əfsanəvi adları şəhərdə konsert verir. 1982-ci ildən bəri keçirilən Beynəlxalq İstanbul film festivalı, Avropanın ən əhəmiyyətli film festivallarından biridir. Təsviri sənətə gəlincə, İstanbul Biennalesi hər 2 ildən bir keçirilir.

2004-cü ildə açılan İstanbul Müasir İncəsənət Muzeyi tez-tez türk və xarici rəssamların sərgilərinə ev sahibliyi edir. Bununla yanaşı, Pera Muzeyi və Sakıp Sabancı Muzeyi də dünyanın məşhur rəssamlarının sərgilərinə ev sahibliyi edən şəhərin əhəmiyyətli muzeylərindən biridir. Haliçin sahilində qurulan Rəhmi M. Qoç Muzeyi, ümumiyyətlə sənaye, nəqliyyat, sənaye və rabitə tarixinə aid 1800–1900-cü illərdəki avtomobillər, lokomotivlər, qayıqlar, sualtı qayıqlar və təyyarələri sərgiləyir.

1881-ci ildə qurulan İstanbul Arxeologiya Muzeyi dünyanın ən böyük muzeylərindən biridir. Muzeydə Aralıq dənizi sahilləri, Balkan yarımadası, Yaxın Şərq, Şimali Afrika və Orta Asiyadan gələn 1 milyona arxeoloji abidə yer almaqdadır. İstanbul Arxeologiya Muzeyinin tərkibində Çinili köşk muzeyi də yerləşir. Muzeydə Səlcuqlu və Osmanlı dövrünə aid iznik saxsısı və keramika nümunələri sərgilənir. Sultanəhməd meydanında yerləşən Böyük Sarayın tavanı Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası dövrünə aid olan mozaika və divar bəzəklərini ehtiva edir. Bu muzeyə çox yaxın olan Türk və İslam əsərləri muzeyində müxtəlif İslam sivilizasiyalarına aid böyük bir kolleksiyası yer almaqdadır. Türkiyənin ilk özəl muzeyi olan Sadberk Hanım Muzeyində isə köhnə Anadolu sivilizasiyalarından, Osmanlılara qədər bir çox tarixi əsərləri yer alır.

Canlı şou və konsertlərə ev sahibliyi edən məşhur tarixi məkanlar isə Aya İrini, Rumeli Hasarı, Yeddiqülə Zindanları, Topqapı Sarayının həyəti və Gülhanə parkıdır. Əhəmiyyətli mədəniyyət komponentlərindən biri də Türk Hamamıdır. Osmanlı dövründə qurulan və ən yaxşı nümunə olan Çəmbərlidaş hamamı, Fatehin Çəmərlidaş səmtində yerləşir.^[124]

Suyun çirklənməsi səbəbindən ənənəvi çimərliklər yavaş-yavaş yox olur.^[125] Ancaq son vaxtlar şəhərdəki köhnə çimərliklər yenidən açılır. Üzgüçülük üçün şəhərin ən məşhur yerləri isə Bakırköy, Kiçikçəkməcə, Sarıyer və Bosfordur. Şəhərdən uzaq isə, Adalar, Silivri və Tuzla, Qara dəniz sahillərinə yaxın olan Şilə, üzgüçülük və istirahət üçün üstünlük verilən yerlərdən biridir.^[126]

Adalar, Mərmərə dənizindəki arxipelaqdan ibarətdir. XIX və XX əsrin əvvəllərindən Kartal və Pendik ilçələrinin cənubunda qalan adalarda şam və İtaliya şamı ağacları geniş yayılmışdır. Həmçinin, bu adalarda Osmanlıdan qalma bağ evləri də vardır. Adalarda əsas balıq və dəniz məhsulları çox yayılmışdır. İstanbul mərkəzdən uzaqda yerləşən Şilə, yayda şəhərin ən çox ziyarət edilən yerlərindən biridir. Şəhər mərkəzindən 50 kilometr məsafədədir. Təmiz ağ qum plajı mövcuddur.

İstanbulda bir çox tarixi bazar vardır. Qapalı Çarşı (1461), Mahmudpaşa bazarı (1462) və Misir bazarı, bu bazarlardan ən əhəmiyyətliləridir. İlk müasir ticarət mərkəzi Bakırköy ilçəsində yer alan Galleria olmuşdur.^[127][128] XX əsrin sonlarına getdikcə "ticarət mərkəzləri" adlanan müasir bazarlar sayını sürətlə artmışdır. Şəhərdə ümumilikdə 100 ticarət mərkəzi yer alır.^[129] Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Akmerkez, Kapitol Ticarət Mərkəzi, Profilo Ticarət Mərkəzi, Cəvahir Ticarət Mərkəzi, Metrocity, Kanyon Ticarət Mərkəzi, İstinye Park (Avropa və Dünyanın ən yaxşı ticarət mərkəzi adını qazanmışdır), Meydan Ticarət Mərkəzi və digərləridir.^[130]

Ənənəvi türk restoranları ilə yanaşı, İstanbulda Avropa və Uzaq Şərq yerli mətbəxlərini də təmsil edən restoranlar mövcuddur.

Şəhərin ən önəmli meyhanələri və barları şəhərin ən canlı yerlərindən biri olan Bəyoğlu ilçəsi, İstiqlaliyyət prospektində toplanmışdır. 1876-cı ildə açılan Çiçək Pasajı bir çox tarixi meyhanə, bar və restoranları özündə cəmləşdirir. 1870-ci ildə Bəyoğluda baş vermiş böyük yanğın nəticəsində məhv olmuş Naum Teatrının yerinə Xristaki Zoqrafos Əfəndi tərəfindən inşa edilmişdir. Digər tarixi bar və qəhvə dükanlarına Tunel Pasajı ətrafında və Asmalıməscid küçəsi ətrafında və Çiçək Pasajının arxasında yerləşən Nəvizadə küçəsində rast gəlmək mümkündür. İstiqlaliyyət prospekti ətrafındakı bəzi tarixi məhəllələr fərqli yollarla bərpa edilmişdir. Qalatasaray Liseyi yaxınlığındakı Cəzayir küçəsində, qeyri-rəsmi adı ilə də tanınan La Rue Française (Fransız küçəsi) səmtində, canlı musiqi təqdim edən fransız barları, kafe və restoranları yer alır.

İstanbuldakı tarixi balıq restoranları da olduqca məşhurdur. Ən məşhur balıq restoranları, Bosfor və şəhərin cənubundakı Mərmərə dənizinin sahillərində yerləşir. Həmçinin Bosforun şimalında yer alan Anadolukavağı məhəlləsi də tarixi balıq restoranları ilə məşhurdur.

Şəhərdəki bir çox gecə klublar, barlar, restoranlar canlı musiqi altında insanlara xidmət edir. Yay aylarında artan temperatur insanları bu yerlərə cəlb edir və gecə klubları, restoran və barların sayı şəhərdə sürətlə artır.^[131] Kafe, restoran, bar, klub, muzey, teatr və kinoteatrlar xüsusilə İstiqlaliyyət prospekti və Nişantaşı ətrafında cəmləşib. Babylon və Nu Pera Bəyoğlunda xidmət verən məşhur gecə klublarındandır.

Açıq hava gecə klubları arasında ən məşhurları əsasən Bosfor sahillərində yerləşir. Ortaköy səmtindəki Sortie, Reina və Anjelique bunlardandır. Ortaköy səmtinin daha bir önəmli məkanlarından biri olan Q Jazz Bar canlı caz musiqisi ilə insanlara möhtəşəm mühit təqdim edir.^[132]

Maslak səmtində İstanbul Arena və Boğazda yerləşən Quruçeşmə Arena, dünyanın hər yerindən məşhur müğənnilərin və orkestrlərin canlı konsertlərinə ev sahibliyi edir. Bununla yanaşı, Maslak səmtində yerləşən Parkorman, 2002-ci ildə MTV-nin canlı konsert və şənliyinə ev sahibliyi etmişdir.^[133]

• 
• 
• 
• 

İstanbulun gecə mənzərəsi

Əsas məqalə: İstanbul idman komandaları

Bizans və Roma dövrlərindən bəri bir çox idman yarışlarına ev sahibliyi edən İstanbul, bu gün futbol, basketbol, voleybol, həndbol və müxtəlif idman yarışlarına ev sahibliyi etməkdədir.^[134] Türkiyə futbol liqalarının üç böyüyü olaraq adlandırılan Beşiktaş, Fənərbaxça və Qalatasarayın məşq və matç stadionları da burada yerləşir.^[135]

Atatürk Olimpiya Stadionu, Fənərbaxça Şükrü Saracoğlu stadionu, Türk Telekom Arena və Vodafone Parkı UEFA-nın beş ulduzlu stadionlarındandır. Atatürk Olimpiya Stadionunda 2005 Çempionlar Liqası final matçı, Şükrü Saracoğlu stadionu isə 2009 UEFA Kuboku Finalına ev sahibliyi etmişdir.^[136]

2005–2011-ci illərdə dünyanın ən böyük idman təşkilatlarından biri olan Formula 1 yarışlarına ev sahibliyi etmişdir. İstanbul Park pisti ümumilikdə 2 milyon 215 min kvadrat metrlik sahəni əhatə edir.

Türkiyənin ən əhəmiyyətli hipodromunun olan Vəliəfəndi hippodromu şəhərdəki əhəmiyyətli yarışlara ev sahibliyi etməkdədir. Həmçinin, şəhərdə basketboll da inkişaf etmişdir. Şəhər hal-hazırda bir neçə basketbol komandasına ev sahibliyi edir.

Stadionlar: Atatürk Olimpiya Stadionu (76.092), Şükrü Saracoğlu stadionu (50.509), Türk Telekom Arena (52.652), Vodafone Park (41.903), Fatih Terim stadionu (17.319). İdman zalları: Sinan Erdem idman zalı (16.500), Ülker İdman zalı (13.800), Burhan Fələk idman zalı (7.500), Aslı Çakır Alptekin atletika zalı (7.000), Volkswagen idman zalı (5.240) Digər obyektlər: Kurtköy Olimpiya hovuzu (2.500), Ataköy Su Polo Olimpiya hovuzu (1.250), Vəliəfəndi hippodromu (7.600), TED Tennis mərkəzi (2.000).

Türkiyədə bələdiyyə seçkiləri, 2019
İstanbul ilçələri üzrə bələdiyyə seçkisi
23 iyun, 2019
Tutulan yerlər	AKP 24 / 39 CHP 14 / 39 MHP 1 / 39

Türkiyədə parlament seçkiləri, 2018
İstanbul parlamentinin üzvləri üzrə seçki
24 iyun, 2018
Tutulan yerlər	AKP 43 / 98 CHP 27 / 98 HDP 12 / 98 İYİ 8 / 98 MHP 8 / 98

Siyasi baxımdan İstanbul, Türkiyənin ən əhəmiyyətli inzibati bölgəsi olaraq görülür. Bir çox siyasətçi, o cümlədən prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan, bir siyasi partiyanın İstanbuldakı fəaliyyətinin, ümumi fəaliyyətindən daha vacib olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Bu fikir isə şəhərin, Türkiyənin maliyyə mərkəzi olması, böyük seçicilərin digər inzibati bölgələrə nisbətən çoxluğu və Ərdoğanın 1994-cü ildə İstanbul Bələdiyyə Başçısı seçilməsindən qaynaqlanır. 2019-cu il Türkiyə bələdiyyə seçkisində Ərdoğan, "Əgər İstanbulda uğursuz olsaq, Türkiyədə də uğursuz olacıq" ifadəsini də dilə gətirmişdir.^[137][138]

İstanbul sakinləri, 1995-ci ildən bəri yerli seçkilərdə təqdirəlayiq yer tutmuş Ədalət və İnkişaf Partiyasına (AKP) səs vermişdir.^[139] 2002-ci ildən bəri, Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) bütün yerli seçkilərdə, öz rəqiblərindən dəfələrlə çox səs almağı bacarmışdır. 24 iyun 2018-ci ildə keçirilən son parlament seçkilərində isə 41,74% səs almışdır. AKP-nin prezidentliyə namizədi son seçkilərdə 50,0% səs ilə Ərdoğan olmuşdur. 1994-cü ildə Ərdoğanla başlayan İstanbul, 2019-cu ilə qədər 25 il mühafizəkar bir bələdiyyə başçısına sahib olmuşdur. İstanbulun ikinci böyük partiyası, eyni zamanda ölkənin əsas müxalifəti Cümhuriyyət Xalq Partiyasıdır (CHP). Türkiyənin cənub-şərqində kürtlərin çoxluğunun səbəbi ilə Xalqların Demokratik Partiyası (HDP) də nüfuz qazanmışdır.^[140]

Hal-hazırda, İstanbul və Türkiyənin böyük şəhər şəhərlərinin çoxu hökumət partiyasından imtina edir. 2013 və 2014-cü illərdə İstanbulda genişmiqyaslı anti-AKP hökumət etirazları başlamış və ölkə daxilində yayılmışdır. Bu tendensiya ilk dəfə 2014-cü il bələdiyyə seçkiləri nəticəsində hökumət partiyasının keçmiş illərə nəzərən daha az səs alması ilə nəzərə çarpmışdır.^[141] İstanbulda ilk hökumətin məğlubiyyəti 2017-ci il konstitusiya dəyişikliyi referendumunda reallaşdı və sakinlərin 48,6%-i 'xeyr'-ə səs vermişdir. AKP hökuməti isə 'Bəli' səsini dəstəkləmiş və ölkənin kənd ərazilərindəki yüksək dəstəyə görə ümumxalq səsverməsini qazanmışdır. Hökumətin ən böyük məğlubiyyəti isə 2019-cu il İstanbul bələdiyyə seçkiləri zamanı keçmiş baş nazir olan Binəli Yıldırımın, müxalifət namizədi olan Əkrəm İmamoğlu tərəfindən böyük səs fərqi ilə məğlub edilməsi olmuşdur. Əkrəm İmamoğlu, böyük fərq ilə Binəli Yıldırımı məğlub edərək İstanbul bələdiyyə başçısı adını qazanmışdır. Müxalifət üçün bənzər meyllər və seçki müvəffəqiyyətləri Ankara, İzmir, Antalya, Mərsin, Adana və Türkiyənin digər böyük şəhərlərində də təkrarlandı.^[142]

İnzibati cəhətdən İstanbul, Türkiyənin digər illərinə nəzərən daha çox — 39 ilçəyə ayrılmışdır. Bir şəhər olaraq İstanbul, ümumilikdə 600 kürsüyə sahib Türkiyə Böyük Millət Məclisinə 98 nəfər yollayır. İstanbul parlament seçkiləri üzrə, ikisi Avropa, biri isə Asiya hissəsində olmaqla üç dairəyə ayrılır: sırayla 28, 35 və 35 deputat olmaqla seçilir.^[143]

Əsas məqalə: İstanbulda kütləvi informasiya vasitələri

Hökumət tərəfindən idarə olunan radio və televiziya stansiyalarının əksəriyyətinin Ankarada yerləşməsinə baxmayaraq, İstanbul Türkiyə mediasının əsas mərkəzidir. Sektorun kökləri ilk Türk qəzeti olan Təqvim-i Vekayi, 1831-ci ildə nəşr olunduğu köhnə Osmanlı paytaxtında yerləşir. Haliçin mərkəzi Bəyoğlu ilə birlikdə Türkiyə nəşriyyat mərkəzini əmələ gətirir.^[144]

Hal-hazırda İstanbulda yayğın dövri nəşrlər mövcuddur. Ölkənin ilk qəzetləri Hüriyyət, Sabah, Posta və Sözcü olmuşdur. Bu qəzetlərin qərargahı İstanbulda yerləşir və hər biri həftəlik 275 mindən çox satışa malikdir.

Hüriyyət qəzetinin İngilis dilində nəşr olunan Huriyyet Daily News 1961-ci ildən bəri çap olunur, lakin 2014-cü ildə nəşr olunmağa başlayan İngiliscə Sabah qəzeti daha çox satılır. Cumhuriyet, Milliyet və Habertürk kimi məşhur qəzetlər də daxil olmaqla bir çox qəzetlərin qərargahı İstanbulda yerləşir. Həmçinin, şəhərdə erməni və türk dillərində nəşr olunan Marmara və Jamanak və Aqos qəzetləri də yer alır.^[145]

Türkiyənin ilk radio yayımı, İstanbulda başlamışdır. Sonralar, ilk qurulan radiostansiyalar Türkiyə Radio Televiziya Qurumunun (TRT) nəzarətinə keçmişdir. Hal-hazırda TRT-nin tabeliyində dörd milli radio stansiya fəaliyyət göstərir. Bu stansiyaların ölkə əhalisinin 90 faizindən çoxuna çata bilməsi üçün ölkə daxilində ötürücülər yerləşdirilmişdir. Dövlət radiostansiyalarından sadəcə Radio 2-nin qərargahı İstanbulda yerləşir. İstanbul hava dalğaları, əsasən Türk və İngilis dillərində məzmun ötürən Türkiyənin ən sıx hava dalğalarıdır.^[146]

TRT Çocuk, Türkiyə Radio Televiziya Qurumunun İstanbulda yerləşən yeganə qoludur. Bununla yanaşı, Şəhərdə türk radiostansiyaları və beynəlxalq media qurumlarının regional qərargahları yerləşir. Əsasən yerli serial və filmləri nümayiş etdirən Türkiyənin ən böyük telekanalları olan Star TV, Show TV, Kanal D və ATV, xəbər üzrə ixtisaslaşmış NTV, Sky Türk telekanallarının da mərkəzi İstanbulda yerləşir. Həmçinin, İstanbulda BBC-nin türkdilli xəbər sujetlərinə kömək edən regional ofisi də yer almaqdadır. Amerikanın CNN telekanalı da 1999-cu ildə burada CNN Türk kanalının qərargahını qurmuşdur.^[147]

Əsas məqalə: İstanbulda ictimai xidmətlər

İstanbulda 7-si dövlət, 24-ü özəl olmaqla, ümumilikdə 31 universitet var. Xüsusilə, dövlət təhsil müəssisələri ölkədə ən görkəmli və yaxşı təchiz olunmuş universitetlərdən biridir. Ancaq son illərdə özəl universitetlərin sayı artmışdır. Türkiyənin ən köhnə 3 dövlət universitetindən ikisi İstanbulda yerləşir. İstanbul Universiteti 1453-cü ildə qurulmuşdur və Türkiyənin ən qədim universitetidir.^[148] İstanbul Texniki Universiteti (1773-cü ildə) dünyanın dördüncü ən köklü texniki universitetidir və tamamilə mühəndislik elmlərinə həsr olunmuşdur.^[149][150] İstanbuldakı digər məşhur dövlət universitetləri: Boğaziçi Universiteti, Memar Sinan Gözəl Sənətlər Universiteti, Ulduz Texniki Universiteti və Mərmərə Universitetidir. Bundan əlavə, ölkədəki ən qədim 5 təməlli özəl universitetdən üçü bu şəhərdə yerləşir. Bunlar 1992-ci ildə əsası qoyulmuş Qoç Universiteti, Sabancı Universiteti və İstanbul Bilgi Universitetidir.

Əsas məqalə: İstanbul universitetlərinin siyahısı

• Dövlət universitetləri : Boğaziçi Universiteti^[151], Qalatasaray Universiteti^[152], İstanbul Universiteti^[153], İstanbul Texniki Universiteti^[154], Mərmərə Universiteti^[155], Memar Sinan Gözəl Sənətlər Universiteti^[156], Ulduz Texniki Universiteti^[157], İstanbul Mədəniyyət Universiteti^[158], Türk-Alman Universiteti^[159].
• Özəl universitetlər : Acıbadəm Universiteti^[160], Bağçaşəhər Universiteti^[161], Beykent Universiteti^[162], Doğuş Universiteti^[163], İşıq Universiteti^[164], İstanbul Arel Universiteti^[165], İstanbul Aydın Universiteti^[166], İstanbul Bilgi Universiteti^[167], İstanbul Bilim Universiteti^[168], Altınbaş Universiteti^[169], İstanbul Mədəniyyət Universiteti^[170], İstanbul Şəhər Universiteti^[171], İstanbul Ticarət Universiteti^[172], Kadir Has Universiteti^[173], Qoç Universiteti^[174], Maltəpə Universiteti^[175], Okan Universiteti^[176], Özyeğin Universiteti^[177], Piri Rəis Universiteti^[178], Sabancı Universiteti^[179], Yedditəpə Universiteti^[180], Yeni Əsr Universiteti^[181], Nişantaşı Universiteti^[182], Üsküdar Universiteti^[183], Bezmiâlem Özəl Universiteti.^[184]

Demək olar ki, İstanbuldakı bütün özəl lisey və universitetlərdə İngilis, Fransız və Alman dilləri, ana xarici dil və ya ikinci xarici dil təhsili verilir. Qalatasaray Liseyi 1481-ci ildə "Qalata Sarayı Enderun-u Humayunu" adı altında qurulmuşdur. Daha sonrakı "Qalatasaray Mekteb-i Sultanisi" adıyla şəhərin ən köhnə liseyi olmaqla birlikdə, ən qədimdən təhsil verən 2-ci məktəbdir. Bu liseydə əsas dili Fransızcadır.^[185] 1884-cü ildə qurulan İstanbul Liseyi daha çox bilinən adıyla İstanbul Kişi Liseyi, beynəlxalq sahədə tanınmış ən köhnə liseylərdən biridir. Bu lisey isə alman dilini ana dili kimi seçmişdir^[186]. Kadıköy Anadolu Liseyi köhnə və daha yayğın bilinən adıyla Kadıköy Maarif Kolleci, gənc əhaliyə istiqamət verəcək üst səviyyədə təhsilli siyasətçi, elm adamı və sənətçilər yetişdirmək məqsədiylə, Nazirlər Kabinetinin və TBMM-in qərarıyla 1955-ci ildə qurulmuşdur. Bu liseydə isə tədris ingilis dilindədir.^[187] Nişantaşı Anadolu Liseyi, 1905-ci ildə "English High School for Boys" adıyla xüsusilə İngilis birliyi mənsublarının uşaqlarına yüksəksəviyyəli təhsil vermək məqsədiylə qurulmuşdur. 1979-cu ildə Milli Təhsil Nazirliyinə qoşulmuş və hal-hazırkı adı verilmişdir. Cağaloğlu Anadolu Liseyi, (köhnə adıyla İstanbul Qız Liseyi) 1850-ci ildə Əbdülməcidin anası Bezmialem Validə Sultanın istəyi üzərinə qurulmuş, Osmanlının ilk ictimai liseyi ünvanına malikdir. İlk olaraq Validə Məktəbi sonra isə Darülmaarif adlarını almış, 1911–1933-cü illər arasında İnas İdadisi (Kişi Müəllim Liseyi), 1933–1983-cü illər arasında Türkiyənin ilk qız liseyi — İstanbul Qız Liseyi olaraq xidmət vermiş, 1983-cü ildə isə hal-hazırkı adını almışdır. Bu liseydə isə digərlərindən fərqli olaraq təhsil almanca keçirilir.^[188]

• 
  Boğaziçi Universiteti
• 
  İstanbul Universiteti
• 
  Ulduz Texniki Universiteti
• 
  Qalatasaray Universiteti

Əsas məqalə: Türkiyədə səhiyyə

İstanbul çoxlu sayda xəstəxana, klinika və laboratoriya ilə ölkənin tibbi araşdırma mərkəzidir. Bu obyektlərin əksəriyyəti yüksək texnologiyalı avadanlıqlara malikdir. Səhiyyə turizmi, şəhərdə inkişaf etmiş sağlamlıq imkanları və xaricdən daha əlverişli qiymətlər səbəbiylə inkişaf etmişdir.^[189] İngiltərə və Almaniya kimi Qərbi Avropa ölkələri yüksək məbləğli tibbi müalicə və əməliyyatlar üçün aşağı gəlirli xəstələri İstanbula göndərirlər.^[190] İstanbul, xüsusilə lazer oftalmologiyası və plastik cərrahiyyə sahəsində məşhurluq qazanmışdır.^[189]

Şəhərdəki hava çirkliliyi sağlamlıq üçün çox böyük problemdir. Xüsusi nəqliyyat vasitələrinin artması və ictimai nəqliyyatın yavaş olması bu problemi daha da artırır. Bu problemlə əlaqədar olaraq 2006-cı ilin yanvarında yalnız qurğuşunsuz benzin planlaşdırılıb.^[191] Səhiyyə xidmətləri şəhərdəki dövlət və özəl tibb müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir.^[192] İl daxilində yayılmış 52 dövlət xəstəxanası var. Rayon poliklinikaları əlavə olunduqda bu rəqəm 111-ə qalxmaqdadır^[192][193]. Hər bir rayonda bir və ya bir neçə sağlamlıq mərkəzi var. 2004-cü ildə sağlamlıq mərkəzlərinin ümumi sayı 337 olaraq təyin olundu. Vilayətlərdə özəl sağlamlıq müəssisələrinin sayı 138-dir.^[192][193] Dövlətdə, hərbi və özəl səhiyyə müəssisələrində yataqların ümumi sayı 18,375 ədəddir. Ümumilkdə ilçələrdə olan apteklərin ümumi sayı 3,852 təşkil edir.^[105]

Əsas məqalə: İstanbul görməli yerləri siyahısı

Əsas məqalə: Dolmabağça sarayı

Dolmabağça Sarayı — Türkiyə Cümhuriyyətinin İstanbul şəhərində, Mərmərə dənizindən Boğaziçinə gedən yolda, dənizin sol sahilində Üsküdar məhəlləsinin qarşısında yerləşən tarixi saraydır.^[194]

Bu gün Dolmabağça sarayının yerləşdiyi ərazi XVII əsrdə Osmanlı donanmasının gəmilərinin saxlandığı limanlardan biri idi. Ənənəvi dənizçilik şənliklərinin təşkil edildiyi bu liman bir müddət sonra bataqlığa dönmüşdü. XVII əsrdə doldurulmasına başlanan bu liman Osmanlı padşahlarının əyləndikləri və istirahət etdikləri bir bağça kimi istifadə edilməyə başlandı.^[195] Bu bağçada uzun tarixi zaman ərzində inşa edilmiş köşklər və qəsrlər kompleksi bir müddət Beşiktaş Sahilsarayı adıyla tanınmışdı. Dolmabağça sarayı 600 metr uzunluğunda mərmər özül üzərində inşa edilmişdir. Mabeyn binasından (bu gün Rəsm Heykəl Muzeyi) Vəliəhd binasına qədər olan məsafə 284 metrdir. Bu məsafənin ortasında yüksəkliyi ilə diqqət çəkən Mərasim (Müayədə) binası yerləşir.^[196]

Əsas məqalə: Bəylərbəyi Sarayı

Bəylərbəyi sarayı — İstanbulun Üsküdar ilçəsində 1861–1865-ci illərdə inşa olunan Osmanlı sarayı. Üsküdar rayonunun Bəylərbəyi səmtində yerləşən saray dövrün Osmanlı padşahı Sultan Əbdüləzizin sifarişi ilə, erməni əsilli baş memar Sarkis Balyan tərəfindən inşa olunmuşdur.^[197] Yay sarayı və əcnəbi dövlət adamlarının qonaq edilməsi məqsədilə hazırlanan sarayın inşasına 6 avqust 1863-cü ildə başlamış, açılış mərasimi isə 21 aprel 1865-ci ildə cümə salamlığının ardından Sultan Əbdüləzizin iştirakı ilə baş tutmuşdur. O illərdə sarayın inşaat xərcləri təqribən 500 min Osmanlı lirəsi olaraq hesablanmışdır. Sarayın yerləşdiyi ərazinin tarixi Bizans dövrünə qədər gedib çıxır. Belə ki, Bizans imperatoru II Konstansi burada böyük bir xaç heykəli inşa etdirmiş, bu səbəblə bölgə Bizans dövründə stavroz (yun. Xaç) bağçaları olaraq adlanmışdır.^[198]

Əsas məqalə: Topqapı Sarayı

Topqapı sarayı — Türkiyənin İstanbul şəhərində yerləşən və 400 il (1465–1856) Osmanlı sultanlarının iqamətgahı olmuş saray kompleksidir. Hökmdar iqamətgahı kimi saray təntənəli qəbullar və əyləncə məclislərinin keçirildiyi məkan olmuşdur.^[199] Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərən saray İstanbulun əsas turist məkanlarından biridir. Sarayda Məhəmməd peyğəmbərin əbası və qılıncı kimi müsəlmanlar üçün çox dəyərli olan müqəddəs relikviyalar qorunur. 1985-ci ildən "İstanbulun tarixi ərazisi"nin tərkibində UNESCO Ümumdünya irsi siyahısına daxil olan saray IV kriteriya ilə "Osmanlı dövrü saraylarının ən yaxşı nümunələrindən biri" kimi təsvir edilir.^[200] Saray kompleksi dörd həyət və çoxlu kiçik binalardan ibarətdir. Ən aktiv məskunlaşma dövründə 4.000 insanın yaşadığı saray uzun sahilboyu ərazini əhatə edirdi. Kompleksə məscidlər, xəstəxana, çörəkxanalar və başqa binalar da daxildir. Sarayın inşasına 1459-cu ildə Konstantinopolu işğal etmiş Sultan II Mehmedin əmri ilə başlanmışdır. Sultanların əvvəlki iqamətgahından fərqləndirilməsi üçün saray "Yeni Saray" adlandırılmışdır. Saray XIX əsrdən etibarən Topqapı adlandırılmağa başlamışdır. 1509-cu il zəlzələsi və 1665-ci il yanğınından sonra sarayda əsaslı bərpa işləri aparılmış və saray genişlədilmişdir.^[201]

Əsas məqalə: Yıldız sarayı

Yıldız sarayı — İstanbulda XIX əsrin sonlarında tamamlanan saray kompleksi. Ulduz yüksəkliyində yerləşən köşk və qəsrlərdən ibarət saray kompleksinin ilk binası III Səlim tərəfindən anası Mihrişah Sultana həsr edilən qəsr və atası Sultan III Mustafanın adına inşa etdirdiyi rokoko üslubundakı çeşmədir^[202]. Daha sonra Sultan II Mahmud 1834–1835-ci illərdə burada bir köşk inşa etdirmiş, ancaq bu bina günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Sultan Əbdülməcid isə burada mövcud olan bütün binaları dağıdaraq 1842-ci ildə anası Bəzm-ialəm Sultan üçün Dilquşə adlı yeni bir qəsr inşa etdirmişdir^[203].

Hal-hazırda bu qəsr Validə sultan köşkü olaraq tanınır. Sultan Əbdüləzizin hakimiyyəti zamanında da Böyük Mabeyn köşkü, Çit qəsri, Malta köşkü və Çadır köşkü inşa edilmişdir. Sultan II Əbdülhəmid taxta çıxdıqdan sonra bir müddət Dolmabağça sarayında yaşamış, daha sonra isə Yıldız sarayına köçmüş və səltənətinin sonuna qədər burada yaşamışdır^[204].

Əsas məqalə: Çırağan sarayı

1910-cu ildə baş verən yanğın nəticəsində tamamilə yanıb, günümüzə sadəcə xarici cəbhəsi qalmış Hünkar dairəsi sarayın əsas binalarından biridir. XVII əsrdə bu ərazi Qazançıoğlu bağçası adıyla tanınırdı. Övliya Çələbinin qeydlərinə görə, Osmanlı sultanı IV Muradın qızı Əsməhan Qaya Sultana hədiyyə etdiyi bu bağçada köşk inşa etdirmişdi. Daha sonra burada Nevşəhərli İbrahim Paşa, xanımı Fatma Sultan üçün böyük bir saray inşa etdirmişdir. Bağçasında, dövrün Osmanlı sultanı III Əhməd və sədrəzəmi Nevşəhərli İbrahim Paşanın da iştirak etdiyi təntənəli şənliklər keçirilən saray əhali tərəfindən Lalə dövrü boyunca Çırağan (farsca işıq deməkdir) adlanmağa başlandı. Osmanlı sultanı I Mahmudun hakimiyyətinin ilk illərində gözdən düşən saray daha sonra padşahın əmriylə bərpa edilərək xüsusilə də, əcnəbi elçilərin qonaq edilməsi üçün təsis edildi. Saray, eyni əsrin sonlarında III Səlimin bacısı Beyhan Sultana hədiyyə edilsə də, Beyhan Sultan sarayı bəyənməmiş, padşah isə sarayın strukturunu böyüdərək səltənətinin son 2 ilini burada keçirmişdir.^[205][206]

Əsas məqalə: Qalata qülləsi

Qalata qülləsi — İstanbul şəhərinin Qalata səmtində yerləşən 528-ci ildə inşa olunmuş tarixi qüllə.^[207]

Qalata qülləsi İstanbul şəhərinin əsas simvollarındandır. Qalata qülləsi dünyanın ən qədim qüllələrindən hesab olunur. Qüllə Bizans imperiyasının imperatoru Anastasiusun göstərişi ilə 528-ci ildən inşa olunmağa başlanmışdır. 1204-cü ildə IV xaç yürüşü zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan qüllə, 1348-ci ildə İsa Qülləsi adı ilə köhnə qüllənin yerində yenidən inşa olunmuşdur. 1348-ci ildə ikinci dəfə inşa olunan Qalata qülləsi həmin dövrdə Konstantinopol şəhərinin ən hündür binası hesab olunurdu.^[208]

Bu gün mövcud olan qüllə 1445–1446-cı illərdə yüksəldilmişdir. Qüllə türklərin əlinə keçdikdən sonra müxtəlif vaxtlarda təmir olunmuş, özülü bərkidilmişdir. XVI əsrdə qüllədən Kasımpaşa tərsanəsində işlədilən Xristian əsirləri saxlamaq üçün istifadə olunmuşdur. Sultan III Muradın icazəsi ilə ərəb alimi Tağıyəddin tərəfindən Qalata qülləsində Rəsədxana açılmışdır. Həmin Rəsədxana cəmi bir neçə il fəaliyyət göstərmiş və 1579-cu ildə qapadılmışdır. XVII əsrin ilk rübündə IV Muradın hakimiyyəti dövründə Hezarfən Əhməd Çələbi adlı gənc ixtiraçı ucmaq məqsədilə qanadlar hazırlamışdır. Uzun müddət davam etmiş təlimlərdən sonra, Hezarfən Əhməd Çələbi 1638-ci ildə Qalata qülləsindən Üsküdar səmtinə qədər uçmuşdur. O, bununla Bosfor boğazının üstündən keçmişdir. Bu uçuş Dünya tarixində insanın ilk əhatəli uçuşu hesab olunur.^[209]

Əsas məqalə: Taksim meydanı

Taksim meydanı — İstanbulun Avropa hissəsində, Bəyoğlu ilçəsində yerləşən meydan^[210]. Meydan İstanbul şəhərinin ən məşhur məkanlarından biri, eləcə də böyük alış-veriş, turizm və istirahət ərazisidir. Öz restoranları, mağaza və otelleri ilə məşhurdur^[211].

Əsas məqalə: Sultanəhməd meydanı

Günümüzə çox az qalıqları qalan Bizans dövrünün əhəmiyyətli tikililəri və abidələri Cıdır meydanı ətrafında inşa edilmişdir. Böyük saray adı ilə məşhur olan İmperiya sarayı Cıdır meydanının yanından başlayır, dəniz kənarına qədər uzanardı.^[212] Meydan, Romaya qədər uzanan yolun başlanğıcı idi və ilk mozaika daşı da burada qoyulmuşdur. Hamamlar, məbədlər, dini, mədəni, idarə və ictimai mərkəzlər bu parkın yaxınlığında yerləşmişdir. Bizans və Türk dövrlərində də mərkəzi əhəmiyyətini davam etdirmişdir. İstanbulun ən mühüm abidələri Aya Sofya məbədi, Sultan Əhməd Məscidi, Türk və İslam Əsərləri Muzeyi və daha çoxu Cıdır meydanın dairəsindədir. Şəhərin əsas küçələri Cıdır meydanından başlayır. Yol kənarları ticarət binları və iqamətgahlarla əhatəlidir.^[213]

Əsas məqalə: Gülhanə parkı

Gülhanə parkı — İstanbul şəhərinin Fatih ilçəsində yer alan tarixi bir parkdır. Alay köşkü, Topqapı sarayı və Sarayburnu arasında yerləşir. Park, Osmanlı imperiyası dövründə Topqapı sarayının xarici bağçası və içində bir qoruq və qızılgül bağçalarını saxlayardı. Türk tarixində demokratikləşmənin ilk addımı olan Tənzimat fərmanı, 3 noyabr 1839-cu ildə Əbdülməcidin dövründə Xarici İşlər Naziri Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən Gülhanə parkında oxunmuşdur və bu səbəblə bu parka Gülhanə Xətti Hümayunu da deyilir.^[214]

İstanbul şəhərinin başçısı Cəmil Paşanın dövründə düzəldilərək 1912-ci ildə park halına gətirildi və xalqa açıldı. Hal-hazırda park 1000 m²-lıq sahəyə malikdir. Parkın girişində sağ tərəfdə İstanbul mer və bələdiyyə sədrlərinin büstləri var. Parkın ortasından hər iki tərəfi ağaclı yol keçir. Bu yolun sağında və solunda istirahət yerləri, uşaq bağçası var.^[215] Parkda həmçinin Romalılardan qalma Qot sütunu yer alır.^[216]

Parkdaki son tədbirlər Gülhanə parkının Sarayburnu hissəsində 19 noyabr 1938-ci ildə keçirilib.

Əsas məqalə: Bəyazid meydanı

Bəyazid meydanı — İstanbuldakı tarixi yarımadanın mərkəzində, şəhərin əsas nəqliyyat yollarının mərkəzində yerləşir.^[217]

Bizans dövründə şəhərin ən vacib meydanlarından biri olan Feodosius Forumu da demək olar ki, eyni ərazidə yerləşirdi. Bu gün Osmanlı İmperiyası dövründə saray bağçası olan Bəyazid meydanı şəhər görünüşünü təşkil edən əsas hissələrdən biridir. Bəyazid məscidi və ətrafda bir neçə məhəllənin yer aldığı Bəyazid səmti vardır. Səmt, şimaldan Çarşı qapı və Qapalı çarşı, cənubdan Soğanağa məhəlləsi, qərbdən isə İstanbul Universiteti ilə həmsərhəddir.^[218] 27 may 1960 hərbi çevrilişindən sonra bir müddət Hüriyyət meydanı olaraq da adlandırılmışdır.

Əsas məqalə: Bakırköy Azadlıq meydanı

Bakırköy Azadlıq meydanı — İstanbulun Bakırköy ilçəsində İncirli prospekti ilə Ebuzziya prospektini birləşdirən meydandır.^[219]

Bakırköy qəbiristanlığı, bələdiyyə binası və TCDD Bakırköy stansiyası ilə əhatə olunan meydan 2002-ci ildə Cumhuriyet Meydanı olaraq dəyişdirildi, lakin bu ad çox istifadə edilmədi. Şəhərin ən məşhur ticarət mərkəzlərinin bir çoxunun burada yerləşməsi səbəbindən adətən meydanda sıxlıq yaşanır.^[220]

Əsas məqalə: 15 iyul Şəhidlər Körpüsü

Bosfor üzərindən salınan ilk asma körpü 15 iyul Şəhidlər Körpüsü olmuşdur. Körpü İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirir. Körpünün uzunluğu 1560 metr, əsas aşırımın uzunluğu 1074 metr, körpünün eni 33 metr, suyun üstündə dayaqların hündürlüyü 165 metr, yoldan ötən hissədən suyun səthinə qədər 64 metrdir.^[221] Hər gün körpüdən təxminən 600 000 sərnişin daşıyan 200 000-dən çox nəqliyyat vasitəsi keçir. Uzunluğuna görə körpü dünyada 13-cü yerdədir. Körpüdən istifadə etmək ödənişlidir, piyada keçişi isə intihar sayının çoxluğu səbəbindən qadağandır. Osmanlı İmperiyası dövründən bəri boğazı körpü ilə keçmək fikri 15 iyul Şəhidlər Körpüsünün inşasına qədər illər ərzində tez-tez gündəmə gəlmişdir. Cümhuriyyətin ilk illərində varlı bir iş adamı olan Nuri Dəmirağ körpü üçün fərdi layihələr hazırlamış və 1931-ci ildə San Fransiskoda Qızıl qapı körpüsünü inşa edən Bethlehem Polad Şirkəti üçün bir layihə çəkmişdir. Dəmirağın həyata keçirilməyən layihəsindən başqa, 1951-ci ildə bir alman şirkəti tərəfindən hazırlanan bir layihə də reallaşmadı. Hal-hazırda İstanbulun əsas rəmzlərindən biridir.

• 
  Qız qülləsi
• 
  Rumeli Hasarı
• 
  Qalata qülləsi
• 
  Fateh Sultan Mehmet körpüsü

Əsas məqalə: İstanbulda ictimai nəqliyyat

İstanbulda nəqliyyat quru, hava, dəniz və dəmir yolu kimi müxtəlif yollarla həyata keçirilir. Şəhəriçi, şəhərlərarası və beynəlxalq nəqliyyat üçün böyük mərkəzlərə malikdir.^[222][223] Şəhərdə hava nəqliyyatının mövcud olduğu iki mülki hava limanı var. Bunlardan biri 2019-cu ildə açılan İstanbul Hava Limanıdır. İstanbul hava limanında daxili və xarici uçuşlar üçün 2 ayrı terminal var. Atatürk hava limanından planlaşdırılan bütün uçuşlar 6 aprel 2019-cu ildən etibarən İstanbul Hava Limanından edilməyə başlandı.^[224] Atatürk Hava limanının gələcək istifadəsi hələ dəqiqləşdirilməyib. İstanbul Hava Limanı, Akpınar və Yeniköy məhəllələri arasındakı 7.650 hektarlıq ərazidə yerləşir.^[225] Digər hava limanı şəhərin Asiya hissəsində yerləşən Səbihə Göyçən Hava Limanıdır.

Bir çox yerli və xarici mərkəzə birbaşa uçmaq mümkündür. Şəhər hava limanlarından biri olan İstanbul Hava limanı, Avropa hissəsi Arnavutköy ilçəsində, Sabiha Gökçen hava limanı isə Asiya hissəsindəki Pendik ilçəsində yerləşir. Atatürk Havalimanı şəhər içərisində hava nəqliyyatında mühüm rola sahib idi. Hər gün hava limanından orta hesabla 650–700 təyyarə uçurdu. Şəhərin mərkəzinə metro xətti və magistral yollarla bağlanır.^[226]

Xüsusilə şəhərlərarası səyahətdə quru nəqliyyatı böyük bir paya sahibdir.^[227] Türkiyənin hər şəhərinə və ayrıca Gürcüstan, Yunanıstan, Bolqarıstan kimi qonşu ölkələrə İstanbuldan birbaşa avtobus səfərləri vardır.^[228] Harem avtovağzalı Asiya hissəsində, Böyük İstanbul avtovağzalı isə şəhərin Avropa hissəsindədir. Böyük İstanbul avtovağzalı da şəhər mərkəzinə metro ilə bağlıdır. Bundan başqa, şəhərin müxtəlif yerlərində bəzi böyük turizm şirkətləri tərəfindən idarə olunan cib avtovağzalları mövcuddur.^[229]

Dəmir yolu bu iki nəqliyyat marşrutu ilə müqayisədə daha az üstünlük verilən nəqliyyat növüdür. İstanbuldan Əskişəhər, Ankara, Konya, Adana, Bitlis, Van kimi yerli mərkəzlərə və Yunanıstan, Bolqarıstan, Rumıniya, Serbiya, Macarıstan, İran, Suriya və İraq kimi xarici mərkəzlərə də dəmiryolu xidməti vardır.^[230] Son zamanlarda Yüksək Sürət Qatarı layihəsinin İstanbulda da həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Dəmiryol nəqliyyatı şəhər ictimai nəqliyyatı olan İstanbul metrosunda da istifadə olunur.^[231]

Dəniz yolu ilə şəhərdə müntəzəm nəqliyyat yalnız ölkə daxilində həyata keçirilir. İstanbuldan Yalova, Balıkəsir və Bursaya qədər bərə xidmətləri vardır. Turizm məqsədilə İstanbul Limanına gələn fərdi gəmilər istisna olmaqla, beynəlxalq kruiz yoxdur.^[232]

Şəhərdən O-1, O-2, O-3, O-4 və O-7 avtomobil yollarını keçir. Avtomobil yolları 15 İyul Şəhidlər və Fateh Sultan Mehmet körpüsü ilə bağlanır. Körpülər şəhər nəqliyyatının vacib hissələrindən biridir. Pik saatlarda körpülərdə tez-tez tıxaclar yaranır. Euronews-un "Qlobal həyat keyfiyyəti 2019" hesabatına görə, İstanbul sürücü və sərnişinlərin nəqliyyatda ən çox vaxt itirdiyi 13-cü şəhər oldu.^[233]

İETT xətlərindən əlavə, özəl şirkətlər İstanbul kəndlərinə və Silivri, Çatalca və Şilə kimi ucqar ilçələrə nəqliyyatı təmin edir.^[234]

İstanbul ictimai nəqliyyat sistemi, 14 milyondan çox adamı ictimai nəqliyyat xidmətləri ilə təmin edərək, 5.461 kvadrat kilometr ərazini əhatə edir. İldə ictimai nəqliyyat xüsusi şirkətlər və ictimai avtobus, metrobus şəbəkələri, relsli sistemlər və dəniz vasitələri tərəfindən həyata keçirilir.^{[235][236][237]} Osmanlı imperiyasının olmuş İstanbulun Avropa hissəsində böyük bir tramvay şəbəkəsi var idi. Atlı tramvay olaraq başlayan xətlər elektrik tramvayla əvəz edilmiş, İstanbul Elektrik, Tramvay və Tunel (İETT) təşkilatı qurulmuşdur.^[238]

Əsas məqalə: İETT

İstanbulda şəhəriçi daşınma prosesləri 1869-cu ildə Dərsadət Tramvay Şirkəti və Tunel təşkilatının qurulması ilə başlayır. 1871-ci ildə şirkət atlı tramvayda dörd marşrutda daşıma proseslərinə başladı. Bu xətlər Əzabqapı-Qalata, Aksaray-Yeddiqüllə, Aksaray-Topqapı və Əminönü-Aksaray olmuş və ilk ildə 4,5 milyon adama xidmət etmişdir.^[239] Sonrakı illərdə yeni xətlər əlavə edildi. 1 metr genişliyə malik dəmiryolda 430 və 45 tramvay maşın işləyə bilərdi. 1912-ci ildə Müdafiə Nazirliyi Balkan müharibələri zamanı bütün atları cəbhəyə göndərilməsi ilə atlı tramvay daşımasına bir il müddətinə ara verildi. Tramvay şəbəkəsi 2 fevral 1914-cü ildə Catene Tel şirkəti tərəfindən elektrikləşdirilmişdir. 8 iyun 1928-ci ildə Üsküdar və Kısıklı arasında tramvay işə başladı. 1950-ci illərdə tramvay xətlərinin uzunluğu 130 km-ə çatdı. 1956-cı ildə 56 min 270 qatar və 108 milyon sərnişin yaşadı.^[236] 27 may hərbi çevrilişindən sonra şəhərin tramvay xidməti tənəzzülə başladı. Xətlər dağıdıldı və o günün şərtlərinə uyğun daha sürətli qatarlar üçün nəzərdə tutulmuş xətlər salındı. Köhnə tramvay şəhərin Avropa hissəsində 12 avqust 1961-ci ilə qədər və Asiya hissəsində isə 14 noyabr 1966-cı ilədək xidmət verməyə davam etmişdir.^[240]

Əsas məqalə: İstanbul metrosu

İstanbul metrosu, Türkiyənin İstanbul şəhərində xidmət verən metro sistemidir. 3 sentyabr 1989-cu ildə xidmətə girdiyində Türkiyənin ilk metro sistemi idi. Metro İstanbul, Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən idarə olunur və hal-hazırda 6 metro xətti (M1, M2, M3, M4, M5, M6) və 86 stansiyaya malikdir. Bu xüsusiyyəti ilə İstanbul metrosu, ölkənin ən böyük metro şəbəkəsidir.^[241] M1, M2, M3 və M6 xətləri Avropa tərəfində, M4 və M5 xətləri Asiya tərəfində xidmət göstərir. M1, M3, M4 və M5 metro xətlərinin genişləndirilməsi işləri davam etdirilir. M7, M8, M9, M10, M11, M12, M13 metro xətlərinin tikintisi davam edir. Tikintisi davam edən M7, M9, M11 xətləri Avropa tərəfində, M8, M10, M12, M13 xətləri isə Asiya tərəfində yer alacaqdır.^[242]

Metro sistemi, həftənin hər günü son stansiyalardan etibarən səhər saat 6.00-da gedən ilk qatardan gecə 00.00-da gedən son qatara qədər xidmət göstərir. Həftə sonları və tətil günləri, hər 20 dəqiqədə 00.00 ilə 06.00 arasında əlavə xidmətlər təşkil edilir. Metro sərnişinləri İstanbulkart vasitəsilə ödəniş edir.^[243]

Tunel 1874-cü ildə London metrosundan sonra Avropada ikinci və Altantik Prospekt Tunelindən sonra dünyada üçüncü ən qədim metro kimi fəaliyyətə başladı. Kabelli lift sisteminə bənzər bir funikulyor sistemdir.^[244] Tunel xəttində dayanacaq yoxdur, uzunluğu 573 metrdir və Karaköy ilə Tünel Meydanı arasında 60 metr hündürlük fərqi var.^[245]

2006-cı ildə istifadəyə verilən Taksim-Kabataş funikulyoru, M2 xətti ilə Kabataşdakı bərə limanlarını və T1 xəttini birləşdirir. Sistemdə dayanacaq yoxdur və gündə 195 səfər edilərək, ümumilikdə 30.000 sərnişin daşınır.^[246]

İstanbulda ictimai nəqliyyatın önəmli qollarından biri olan avtobuslar 1926-cı ildə Bəyazid və Karaköy arasında dörd ədəd Renault-Scania avtobusları ilə başlamışdır. Şəhərdə 1942-ci ildə 9, 1955-ci ildə 16, 1960-cı ildə isə 525 avtobus fəaliyyət göstərmişdir.^[247] Böyükşəhər Bələdiyyəsi nəzdində şəhərdə ictimai nəqliyyat xidmətləri göstərən təşkilat İETT-dir.

İETT, avtobus, tramvay və tuneldən əlavə olaraq, İstanbul Xüsusi Dövlət avtobusları və İstanbul Avtobus QSC-nin idarə olunması, icrası və nəzarəti üçün də məsuliyyət daşıyır. İETT, eyni zamanda İstanbuldakı dəmir yolları sistemlərinin bir hissəsinin inşasını da həyata keçirir.^[248]

İstanbulun E-5 şosesində Topqapı-Avcılar xətti üzrə işləyəcək metrobus layihəsi üçün Niderlandın Fileas şəhərindən 26 metrlik, 220 nəfərlik metrobusların alınması üzrə danışıqlar aparmaqdadır.^[249] Xətti üzərində yerləşən maqnit çivəri sezərək, sürücüsüz hərəkət edəcək. Metrobus layihəsi E-5 şosesində Məcidiyyəköy-Bəylikdüzü arasında həyata keçiriləcək və iş Çobançeşmə-Kiçikçəkməcə, Topqapı-Çobançeşmə, Məcidiyyəköy-Cevizlibağ və Kiçikçəkməcə-Bəylikdüzü mərhələlərindən ibarət olacaq. Layihənin təxminən 75 milyon TL dəyərində olduğu təxmin edilir. Bundan əlavə, Ədirnəqapı-Vəznəcilər, Beşiktaş-Levent arasında da metrobus xəttinin salınması planlaşdırılmışdır.^[250]

Qlobal iqlim dəyişikliyinin yaratdığı ekoloji çirklənmənin çatdığı mərhələ dünya ədəbiyyatında qlobal iqlim böhranı adlanır və planetimizdəki canlıların altıncı kütləvi məhvi yolunda sürətlə irəlilədiyi bildirilir. Niderland Ekologiya Dəyərləndirmə Agentliyinin 2018-ci il hesabatına görə Türkiyə karbon salınımı baxımından dünyanı ən çox çirkləndirən ölkələr içərisində 18-ci sırada yer alır.^[251] Türkiyəni çirkləndirən inzibati vahidlər siyahısında isə İstanbul 1-ci sırada yer alır. Şəhərdəki nəqliyyatların, tıxacların çoxluğu, qurğuşunsuz benzinin qadağan olunmasına baxmayaraq, hələ də geniş istifadəsi, fabrik və zavodların sayının gün keçdikcə artması kimi faktorları nəzərə aldıqda, nəticə bizi heç də təəcübləndirmir.^[252] Lakin şəhərdə hava çirkliliyinə qarşı bir çox tədbirlər görülür. Şəxsi avtomobillərin sayının azaldılması, metrobus, metro, avtobus kimi ictimai nəqliyyat xətlərinin genişləndirilərək bütün şəhəri əhatə etməsi, tıxacların azaldılması üçün daha geniş yolların inşası bu tədbirlərdən bir neçəsidir.^[253]

• 
  İstanbul Kadıköydə ictimai avtobus
• 
  Altunizadə metrostansiyası
• 
  İstanbulda qədim tramvay
• 
  Əyyubsultanda Pierre Loti funikulyoru

Astana, Qazaxıstan Almatı, Qazaxıstan Amman, İordaniya Bakı, Azərbaycan Barselona, İspaniya Beyrut, Livan Berlin, Almaniya Budapeşt, Macarıstan Buenos Ayres, Argentina Varşava, Polşa Venesiya, İtaliya Havana, Kuba Qroznı, Rusiya

Cakarta, İndoneziya Ciddə, Səudiyyə Ərəbistanı Coxor-Baxru, Malayziya Dubay, BƏƏ Durres, Albaniya İsfahan, İran Kabil, Əfqanıstan Kazan, Rusiya Ufa, Rusiya Qahirə, Misir Karakas, Venesuela Köln, Almaniya Konstansa, Rumıniya

Lahor, Pakistan Odessa, Ukrayna Oş, Qırğızıstan Plovdiv, Bolqarıstan Praqa, Çexiya Busan, Cənubi Koreya Rabat, Mərakeş Rio-de-Janeyro, Braziliya Səmərqənd, Özbəkistan Sankt-Peterburq, Rusiya (1990) Sarayevo, Bosniya və Herseqovina Sian, Çin

Simonoseki, Yaponiya Stokholm, İsveç Strasburq, Fransa Tbilisi, Gürcüstan Florensiya, İtaliya Xartum, Sudan Hyuston, ABŞ Çittaqonk, Banqladeş Şanxay, Çin Şımkent, Qazaxıstan Marı, Türkmənistan

• İstanbul Erməni Patriarxlarının siyahısı
• İstanbul sülh müqaviləsi (1879)

• İstanbul Bələdiyəsinin rəsmi saytı
• İstanbul Şəhər Rəhbəri