Şəki: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
188.253.231.194 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 6517809 nömrəli redaktə geri qaytarıldı - Şəki şəhərindən deyil
Teq: Geri qaytarma
k 37.32.77.114 (müzakirə) tərəfindən edilmiş 1 redaktə geri qaytarılaraq A.Aida88 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu
Teq: Geri qaytarma
 
(24 istifadəçi tərəfindən edilmiş 32 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 5: Sətir 5:
|digər mövzu səhifəsi = Şəki rayonu
|digər mövzu səhifəsi = Şəki rayonu
}}
}}
{{YM
{{YM-Azərbaycan
|növü = [[Azərbaycanın inzibati bölgüsü|Respublika tabeli şəhər]]
|status = [[Azərbaycanın inzibati bölgüsü|Respublika tabeli şəhər]]
⚫
|icra başçısı = [[Elxan Usubov]]
|regionun növü = Azərbaycan rayonlarının siyahısı{{!}}Rayon
⚫
|xəritə = Shaki City in Azerbaijan 2021.svg
|region = Şəki rayonu
⚫
|əhali sayı = 68400<ref>[http://sheki-ih.gov.az/page/12.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201002012156/http://www.sheki-ih.gov.az/page/12.html |date=2020-10-02 }}</ref>
|cədvəldə region = Şəki rayonu
⚫
|siyahıyaalma = 2023
|başçı növü = İcra başçısı
⚫
|milli tərkib = [[azərbaycanlılar]], [[rutullar]],<ref>{{cite book | author= Ибрагимов Г.Х. | title= Рутульский язык. Синхрония и диахрония | оригинал= | ссылка= | издание= | ответственный = Под ред. А. Б. Васильева | место= М. | издательство = Изд. Дом «Народы Дагестана» | year= 2004 | page= 8,9 | pages= 308| isbn= }}{{oq|ru|Официальные данные переписи 1989 г. также не отражают истинное число рутульцев: 20700 рутульцев (в бывшем СССР) по нашим расчетам составляют лишь половину от реального числа. Из указанного числа по переписи в Российской Федерации проживают 19500 чел., из них в Дагестане - 15000. За пределами РФ рутульцев оказывается лишь 1200 чел., тогда как по нашим данным только в Республике Азербайджан число рутульцев превышает более 20000 (кроме селений Шин, Хырса, Шорсу, Дашюз и др. рутульцы проживают в городах Шеки, Кахи, Мингечаур, Баку, Сумгаит, Гянджа; здесь речь идёт о массовом
⚫
|icra başçısı = [[Elxan Usubov]]
|əvvəlki adı = Nuxa
⚫
|əhalisi = 68,900<ref name="2020-ci ilin əvvəlinə iqtisadi və inzibati rayonlar, eləcə də şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgüsündə sayı">[http://sheki-ih.gov.az/page/12.html] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20201002012156/http://www.sheki-ih.gov.az/page/12.html |date=2020-10-02 }} (min nəfər)</ref>
⚫
|siyahıyaalma ili = 2020
|sıxlığı = 64
|aqlomerasiya =
⚫
|milli tərkibi = [[azərbaycanlılar]], [[rutullar]],<ref>{{cite book | author= Ибрагимов Г.Х. | title= Рутульский язык. Синхрония и диахрония | оригинал = | ссылка = | издание = | ответственный = Под ред. А. Б. Васильева | место = М. | издательство = Изд. Дом «Народы Дагестана» | year= 2004 | page = 8,9 | pages = 308| isbn = }}{{oq|ru|Официальные данные переписи 1989 г. также не отражают истинное число рутульцев: 20700 рутульцев (в бывшем СССР) по нашим расчетам составляют лишь половину от реального числа. Из указанного числа по переписи в Российской Федерации проживают 19500 чел., из них в Дагестане - 15000. За пределами РФ рутульцев оказывается лишь 1200 чел., тогда как по нашим данным только в Республике Азербайджан число рутульцев превышает более 20000 (кроме селений Шин, Хырса, Шорсу, Дашюз и др. рутульцы проживают в городах Шеки, Кахи, Мингечаур, Баку, Сумгаит, Гянджа; здесь речь идёт о массовом
проживании рутульцев, так, например, лишь в Шеки число рутульцев превышает более 10 тысяч)....
проживании рутульцев, так, например, лишь в Шеки число рутульцев превышает более 10 тысяч)....
...Стало быть, 25 процентов роста населения за каждые десять лет для рутульцев можно признать реальным. Точкой отсчёта мы берём перепись 1926 г., полагая, что она ближе к истине (и при этом данные о рутульцах в переписи 1926 г. значительно снижены; в переписи Российской империи 1898–1899 гг. число рутульцев указано больше 12000 чел.)....
...Стало быть, 25 процентов роста населения за каждые десять лет для рутульцев можно признать реальным. Точкой отсчёта мы берём перепись 1926 г., полагая, что она ближе к истине (и при этом данные о рутульцах в переписи 1926 г. значительно снижены; в переписи Российской империи 1898–1899 гг. число рутульцев указано больше 12000 чел.)....
...Правда, определённое число населения в предлагаемой схеме можно убавить с учётом утрат и снижения рождаемости в годы Отечественной войны (1941–1945). И тем не менее фактическое число рутульцев в 1989 г. в два раза было бы больше, чем официальные данные, и составило бы более 40000 человек.}}</ref> [[ləzgilər]], [[saxurlar]]
...Правда, определённое число населения в предлагаемой схеме можно убавить с учётом утрат и снижения рождаемости в годы Отечественной войны (1941–1945). И тем не менее фактическое число рутульцев в 1989 г. в два раза было бы больше, чем официальные данные, и составило бы более 40000 человек.}}</ref> [[ləzgilər]], [[saxurlar]]
}}
⚫
|Xəritə=Shaki City in Azerbaijan 2021.svg}}
⚫
'''Şəki''' — [[Azərbaycan]] Respublikasında şəhər, [[Şəki rayonu]]nun inzibati mərkəzi. 4 yanvar 1963-cü ildən respublika tabeli şəhərdir.


⚫
'''Şəki''' — [[Azərbaycan]] Respublikasında şəhər, [[Şəki rayonu]]nun inzibati mərkəzi. 4 yanvar 1963-cü ildən respublika tabeli şəhərdir.
⚫
1846-cı ildən 1968-ci ilə qədər "[[Nuxa qəzası|Nuxa]]" adlandırılmışdır. Şəki rayonunun inzibati mərkəzidir. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet]] dövründə respublika tebeliyində olan şəhər statusuna malik idi. Hal-hazırda da Şəki rayonu tərkibində deyil, birbaşa respublika tabeliyindədir. Amma [[Şəki]] şəhər icra hakimiyyəti başçısının səlahiyyətləri həm də [[Şəki rayonu]]na şamildir.


⚫
1846-cı ildən 1968-ci ilə qədər "[[Nuxa qəzası|Nuxa]]" adlandırılmışdır. Şəki rayonunun inzibati mərkəzidir. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet]] dövründə respublika tebeliyində olan şəhər statusuna malik idi. Hal-hazırda da Şəki rayonu tərkibində deyil, birbaşa respublika tabeliyindədir. Amma Şəki şəhər icra hakimiyyəti başçısının səlahiyyətləri həm də [[Şəki rayonu]]na şamildir.
[[Fayl:Şəki.jpg|300px|right|thumb|Şəki şəhəri]]

Şəki şəhəri respublikanın şimal-qərbində, [[Kiş (Şəki)|Kiş]] çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 700 metr yüksəklikdə, paytaxt Bakı şəhərindən 370&nbsp;km aralıda, [[Böyük Qafqaz]] sıra dağlarının cənub ətəklərində, mərkəzi regionlardan uzaqda – təcrid olunmuş bir məkanda yerləşir. Şəhəri əhatə edən təbiət, meşələrlə örtülmüş dağlar öz gözəlliyi ilə insanı valeh edir. Xan yaylağının sıldırım yollarıyla şimal tərəfdən şəhərə yaxınlaşacaq olursaq qarşımıza nəticəsində iki yarğanın əmələ gəldiyi iki böyük uçuruma — Çaqqaldar və Ottal uçurumlarına rast gələrik. [[Şəki]] şəhərinin qəribə quruluşu vardır. Şərqdən Qərbə axan Qurcanaçay çayı şəhəri iki hissəyə, daha yüksəkdə yerləşən Cənub, digəri isə vadidə yerləşən Şimal hissələrinə bölür.
Şəki şəhəri respublikanın şimal-qərbində, [[Kiş (Şəki)|Kiş]] çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 700 metr yüksəklikdə, paytaxt Bakı şəhərindən 370&nbsp;km aralıda, [[Böyük Qafqaz]] sıra dağlarının cənub ətəklərində, mərkəzi regionlardan uzaqda – təcrid olunmuş bir məkanda yerləşir. Şəhəri əhatə edən təbiət, meşələrlə örtülmüş dağlar öz gözəlliyi ilə insanı valeh edir. Xan yaylağının sıldırım yollarıyla şimal tərəfdən şəhərə yaxınlaşacaq olursaq qarşımıza nəticəsində iki yarğanın əmələ gəldiyi iki böyük uçuruma — Çaqqaldar və Ottal uçurumlarına rast gələrik. Şəki şəhərinin qəribə quruluşu vardır. Şərqdən Qərbə axan Qurcanaçay çayı şəhəri iki hissəyə, daha yüksəkdə yerləşən Cənub, digəri isə vadidə yerləşən Şimal hissələrinə bölür.


== Etimologiyası ==
== Etimologiyası ==
Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə aid mənbələrdə onun [[adı Şaki, Şəka, Şakki]] və s. kimi adlandırılmışdır. 18-ci əsrin ortalarında Şəki şəhərinin yaxınlığındakı Nuxa şəhəri Şəki xanlığının mərkəzi olduqdan sonra köhnə Şəki şəhəri tarix səhnəsindən silinib getdi.
Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə aid mənbələrdə onun [[adı Şaki, Şəka, Şakki]] və s. kimi adlandırılmışdır. 18-ci əsrin ortalarında Şəki şəhərinin yaxınlığındakı Nuxa şəhəri Şəki xanlığının mərkəzi olduqdan sonra köhnə Şəki şəhəri tarix səhnəsindən silinib getdi.


Qədim müəlliflərdən Ptolomey, Alban şəhərləri içərisində "Niqa" adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd edib. [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|Abbasqulu Bakıxanovun]] yazdığına görə Nuxa şəhəri yerinin vəziyyətinə görə həmin Naxiya və Naciya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhərlərindən sayilirdi. A. Y. Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması mülahizəsinə şərik çıxır. Lakin [[XIX əsr]]in başlanğıcında həmin mülahizənin əleyhdarları da var idi. Akademik V. Dorn belə hesab edirdi ki, Niqa İberiya ilə [[Qanıxçay|Alazan]] arasında olan sahədə yerləşirdi və onu Nuxa ilə eyniləşdirmək olmaz. "Nuxa" sözünün antik dövürdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir məsələdir. Mülahizələr var ki, "Şəki" adı eramızdan əvvəl VII əsrdə [[Qara dəniz]]in şimal sahillərində [[Dərbənd]] keçidi vasitəsilə [[Cənubi Qafqaz]]a, oradan da [[Kiçik Asiya]]ya hərəkət edən [[Saklar|sak]] tayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı torpaqları tutaraq bu yerlərə Sakasena adını verdilər. Sakların məskunlaşdığı ərazilərdən biri də Şəki idi.
Qədim müəlliflərdən Ptolomey, Alban şəhərləri içərisində "Niqa" adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd edib. [[Abbasqulu ağa Bakıxanov|Abbasqulu Ağa Bakıxanovun]] yazdığına görə Nuxa şəhəri yerinin vəziyyətinə görə həmin Naxiya və Naciya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhərlərindən sayilirdi. A. Y. Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması mülahizəsinə şərik çıxır. Lakin [[XIX əsr]]in başlanğıcında həmin mülahizənin əleyhdarları da var idi. Akademik V. Dorn belə hesab edirdi ki, Niqa İberiya ilə [[Qanıxçay|Alazan]] arasında olan sahədə yerləşirdi və onu Nuxa ilə eyniləşdirmək olmaz. "Nuxa" sözünün antik dövürdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir məsələdir. Mülahizələr var ki, "Şəki" adı eramızdan əvvəl VII əsrdə [[Qara dəniz]]in şimal sahillərində [[Dərbənd]] keçidi vasitəsilə [[Cənubi Qafqaz]]a, oradan da [[Kiçik Asiya]]ya hərəkət edən [[Saklar|sak]] tayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı torpaqları tutaraq bu yerlərə Sakasena adını verdilər. Sakların məskunlaşdığı ərazilərdən biri də Şəki idi.


== Tarix ==
== Tarix ==
[[Fayl:Ibn Xaykal.png|thumb|left|150px|X əsrin ikinci yarısında [[İbn Havqəl]] tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki şəhəri də göstərilir. ]]
[[Fayl:Ibn Xaykal.png|thumb|left|150px|X əsrin ikinci yarısında [[İbn Havqəl]] tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki şəhəri də göstərilir. ]]


Mənbələrin verdiyi məlumata görə, vaxtilə indiki Şəki şəhərindən 10–15&nbsp;km cənubda olmuş köhnə Şəki şəhərini [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] hökmdarı [[I Qubad]] (480–531) tikdirmişdir. Sonradan Şəki [[Qafqaz Albaniyası]]<nowiki/>nın ən iri şəhərlərindən birinə çevrildi. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan qədim [[Kiş kilsəsi|Kiş Alban məbədi]] də məhz [[Şəki]] şəhəri yaxınlığında yerləşmişdi. Ərəb istilası ərəfəsində [[Qafqaz Albaniyası]]<nowiki/>nın 11 inzibati vilayətindən biri [[Şəki əyaləti]] idi. Ərəb işğalları nəticəsində [[Şəki əyaləti]] III əmirliyin tərkibinə daxil edildi. [[Ərəb xilafəti|Xilafət]]<nowiki/>in zəiflədiyi bir dövrdə Şəkidə müstəqil knyazlıq yarandı. [[XIV əsr]]in I yarısında [[Hülakilər dövləti]] iflasa uğradıqdan sonra [[Şirvanşahlar]] dövləti ilə yanaşı Şəki də müstəqillik qazandı və [[Orlat oymağı|Orlat sülaləsi]] hakimiyyətə gəldi. 1551-ci ildə [[I Şah Təhmasib Səfəvi|şah Təhmasib]] Şəkinin müstəqilliyinə son qoydu. Şəki [[Səfəvilər dövləti]]nə birləşdirildi.
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, vaxtilə indiki Şəki şəhərindən 10–15&nbsp;km cənubda olmuş köhnə Şəki şəhərini [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] hökmdarı [[I Qubad]] (480–531) tikdirmişdir. Sonradan Şəki [[Qafqaz Albaniyası]]nın ən iri şəhərlərindən birinə çevrildi. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan qədim [[Kiş kilsəsi|Kiş Alban məbədi]] də məhz Şəki şəhəri yaxınlığında yerləşmişdi. Ərəb istilası ərəfəsində [[Qafqaz Albaniyası]]nın 11 inzibati vilayətindən biri [[Şəki əyaləti]] idi. Ərəb işğalları nəticəsində [[Şəki əyaləti]] III əmirliyin tərkibinə daxil edildi. [[Ərəb xilafəti|Xilafət]]in zəiflədiyi bir dövrdə Şəkidə müstəqil knyazlıq yarandı. [[XIV əsr]]in I yarısında [[Hülakilər dövləti]] iflasa uğradıqdan sonra [[Şirvanşahlar]] dövləti ilə yanaşı Şəki də müstəqillik qazandı və [[Orlat oymağı|Orlat sülaləsi]] hakimiyyətə gəldi. 1551-ci ildə [[I Şah Təhmasib Səfəvi|şah Təhmasib]] Şəkinin müstəqilliyinə son qoydu. Şəki [[Səfəvilər dövləti]]nə birləşdirildi.


Şəkinin XVII əsr memarlığı da müəyyən əhəmiyyətə malik idi. [[Övliya Çələbi]]<nowiki/>nin verdiyi məlumata görə, daşdan tikilmiş gözəl [[Şəki]] qalası təpəlikdə
Şəkinin XVII əsr memarlığı da müəyyən əhəmiyyətə malik idi. [[Övliya Çələbi]]nin verdiyi məlumata görə, daşdan tikilmiş gözəl Şəki qalası təpəlikdə yerləşirdi. Qalanın "[[Şirvan]]" və "Gəncə" adlanan iki darvazası vardı. Şəhərdə 3 min ev, 7 məscid vardı ki, bu məscidlərdən bazar meydanında yerləşən Mirzə Əli məscidi və qaladakı iki məscid daha çox diqqəti cəlb edirdi. Şəhərin karvansaraları, hamamları və kiçik bazarı var idi. XVII əsrdə Şəki şəhərində 20 min nəfərin yaşadığı ehtimal edilir.
yerləşirdi. Qalanın "[[Şirvan]]" və "Gəncə" adlanan iki darvazası vardı. Şəhərdə 3 min ev, 7 məscid vardı ki, bu məscidlərdən bazar meydanında yerləşən Mirzə Əli məscidi və qaladakı iki məscid daha çox diqqəti cəlb edirdi. Şəhərin karvansaraları, hamamları və kiçik bazarı var idi. XVII əsrdə [[Şəki]] şəhərində 20 min nəfərin yaşadığı ehtimal edilir.


1747-ci ildə yaranmış [[Şəki xanlığı]] Azərbaycan xanlıqları içərisində ən güclü feodal dövləti idi. 1805-ci il [[Kürəkçay müqaviləsi]]nə əsasən Şəki xanlığı [[Rusiya]]dan vassal asılılığına düşdü. 1813-cü il [[Gülüstan sülh müqaviləsi]] ilə [[Qacar dövləti|İran]] — başqa sözlə [[Qacar dövləti]], [[Şəki xanlığı]] ərazisinin [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]<nowiki/>na birləşdirilməsini rəsmən tanıdı. 1819-cu ildə Şəkidə xan üsul-idarəsi ləğv olundu. [[Şəki xanlığı|Xanlığ]]<nowiki/>ın əvəzinə [[Şəki əyaləti]] yaradıldı. 1840-cı ildə [[Kaspi vilayəti]]nin tərkibində [[Nuxa qəzası]] yaradıldı. Qəza 1846-cı ildən [[Şamaxı quberniyası]]nın tərkibinə daxil oldu və [[Nuxa qəzası]] adlandırıldı.
1747-ci ildə yaranmış [[Şəki xanlığı]] Azərbaycan xanlıqları içərisində ən güclü feodal dövləti idi. 1805-ci il [[Kürəkçay müqaviləsi]]nə əsasən Şəki xanlığı [[Rusiya]]dan vassal asılılığına düşdü. 1813-cü il [[Gülüstan sülh müqaviləsi]] ilə [[Qacar dövləti|İran]] — başqa sözlə [[Qacar dövləti]], [[Şəki xanlığı]] ərazisinin [[Rusiya İmperiyası|Rusiya imperiyası]]na birləşdirilməsini rəsmən tanıdı. 1819-cu ildə Şəkidə xan üsul-idarəsi ləğv olundu. [[Şəki xanlığı|Xanlığ]]ın əvəzinə [[Şəki əyaləti]] yaradıldı. 1840-cı ildə [[Kaspi vilayəti]]nin tərkibində [[Nuxa qəzası]] yaradıldı. Qəza 1846-cı ildən [[Şamaxı quberniyası]]nın tərkibinə daxil oldu və [[Nuxa qəzası]] adlandırıldı.


[[Rusiya İmperiyası|Ruslar]] [[Şəki xanlığı]]<nowiki/>nı 1819-cu ildə ləğv etdikdən 5 il sonra sonra — 1824-cü ildə, onun keçmiş ərazisində, yəni [[Şəki əyaləti]]<nowiki/>ndə, əhalinin ilk siyahıyaalınmasını keçirdilər. Həmin siyahıyaalma nəticələrinə əsasən o vaxt Qışlaq və Çapağan kəndləri də inzibati cəhətdən Nuxa şəhərinin tərkibində idi və bu kəndlərlə birlikdə Nuxa şəhərinin əhalisi 13 min 351 nəfər idi.
[[Rusiya İmperiyası|Ruslar]] [[Şəki xanlığı]]nı 1819-cu ildə ləğv etdikdən 5 il sonra sonra — 1824-cü ildə, onun keçmiş ərazisində, yəni [[Şəki əyaləti]]ndə, əhalinin ilk siyahıyaalınmasını keçirdilər. Həmin siyahıyaalma nəticələrinə əsasən o vaxt Qışlaq və Çapağan kəndləri də inzibati cəhətdən Nuxa şəhərinin tərkibində idi və bu kəndlərlə birlikdə Nuxa şəhərinin əhalisi 13 min 351 nəfər idi.


Kaptalizmin inkişafı dövründə şəhər inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü.
Kaptalizmin inkişafı dövründə şəhər inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü.


1920-ci il may ayının 5-də Şəkidə sovet hakimiyyəti quruldu. 1930-cu ildə [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]]-nın inzibati ərazi bölgüsündə dəyişiklik edildi və [[Şəki rayonu|Nuxa rayonu]] təşkil edildi. 1963-cü il yanvar ayının 4-də Nuxa rayonu ləğv edilərək ərazisi [[Oğuz rayonu|Vartaşen (indiki Oğuz) rayonu]]<nowiki/>na verildi, respublika tabeçiliyində Nuxa şəhəri yaradıldı. 1965-ci ildən yenidən müstəqil Nuxa rayonu təşkil edildi. 1968-ci ildən ərazi Şəki şəhəri adlanmağa başladı.<ref>{{Cite web |title=Şəki şəhərinin tarixi |url=http://sheki-mks.az/index.php?option=com_content&view=article&id=39&Itemid=50 |access-date=2012-04-22 |archive-date=2012-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120422070120/http://sheki-mks.az/index.php?option=com_content&view=article&id=39&Itemid=50 |url-status=dead }}</ref>
1920-ci il may ayının 5-də Şəkidə sovet hakimiyyəti quruldu. 1930-cu ildə [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]]-nın inzibati ərazi bölgüsündə dəyişiklik edildi və [[Şəki rayonu|Nuxa rayonu]] təşkil edildi. 1963-cü il yanvar ayının 4-də Nuxa rayonu ləğv edilərək ərazisi [[Oğuz rayonu|Vartaşen (indiki Oğuz) rayonu]]na verildi, respublika tabeliyində Nuxa şəhəri yaradıldı. 1965-ci ildən yenidən müstəqil Nuxa rayonu təşkil edildi. 1968-ci ildən ərazi Şəki şəhəri adlanmağa başladı.<ref>{{Cite web |title=Şəki şəhərinin tarixi |url=http://sheki-mks.az/index.php?option=com_content&view=article&id=39&Itemid=50 |access-date=2012-04-22 |archive-date=2012-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120422070120/http://sheki-mks.az/index.php?option=com_content&view=article&id=39&Itemid=50 |url-status=dead }}</ref>


[[Fayl:Caravanserai-Sheki.jpg|250px|right|thumb|Yuxarı Karvansaray]]
[[Fayl:Caravanserai-Sheki.jpg|250px|right|thumb|Yuxarı Karvansaray]]


=== Müasir dövr ===
=== Müasir dövr ===
[[Azərbaycan]]<nowiki/>ın Şəki şəhərinin [[Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqası]]na üzv olması barədə 2008-ci il dekabrın 8-də təşkilatın prezidenti, [[Yaponiya]]<nowiki/>nın [[Kioto|Kyoto şəhər]] bələdiyyəsinin sədri [[Daisaku Kodokava]]<nowiki/>dan gəlmiş təbrik məktubunda bildirilir ki, [[Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqası]]<nowiki/>nın İdarə Heyətinin 2008-ci ilin oktyabrında keçirilmiş iclasında Şəki təşkilata üzv qəbul edilmişdir.
[[Azərbaycan]]ın Şəki şəhərinin [[Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqası]]na üzv olması barədə 2008-ci il dekabrın 8-də təşkilatın prezidenti, [[Yaponiya]]nın [[Kioto|Kyoto şəhər]] bələdiyyəsinin sədri [[Daisaku Kodokava]]dan gəlmiş təbrik məktubunda bildirilir ki, [[Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqası]]nın İdarə Heyətinin 2008-ci ilin oktyabrında keçirilmiş iclasında Şəki təşkilata üzv qəbul edilmişdir.


2012-ci ildə abadlıq, quruculuq və tikinti sahəsində görüləcək işlər müəyyənləşmişdir: Şəki Şəhər İcra Hakimiyyəti və Arxitektura Şəhərsalma Komitəsi ilə birlikdə Şəki şəhərinin Baş Planı hazırlanmışdır. Baş Plana əsasən bir sıra infrastruktur layihələrin həyata keçirilməsi, həmçinin, şəhərin qərbə doğru genişlənməsi, Oxud, İnçə, Kİş, Qoxmuq kəndlərinin də şəhər ərazisinə daxil olması nəzərdə tutulmuşdur.[https://archive.is/20121127154008/www.arxkom.gov.az/imagemanager/images/genplan/boy/seki.jpg]
2012-ci ildə abadlıq, quruculuq və tikinti sahəsində görüləcək işlər müəyyənləşmişdir: Şəki Şəhər İcra Hakimiyyəti və Arxitektura Şəhərsalma Komitəsi ilə birlikdə Şəki şəhərinin Baş Planı hazırlanmışdır. Baş Plana əsasən bir sıra infrastruktur layihələrin həyata keçirilməsi, həmçinin, şəhərin qərbə doğru genişlənməsi, Oxud, İnçə, Kİş, Qoxmuq kəndlərinin də şəhər ərazisinə daxil olması nəzərdə tutulmuşdur.[https://archive.today/20121127154008/www.arxkom.gov.az/imagemanager/images/genplan/boy/seki.jpg]


[[Fayl:Şəki şəhərinin görnüşü.JPG|250px|right|thumb|Şəki]]
[[Fayl:Şəki şəhərinin görnüşü.JPG|250px|right|thumb|Şəki]]
Sətir 61: Sətir 54:
== Coğrafiyası ==
== Coğrafiyası ==
[[Fayl:Shaki KhanPalaceGarden 004 3710.jpg|250px|thumb|Xan bağı]]
[[Fayl:Shaki KhanPalaceGarden 004 3710.jpg|250px|thumb|Xan bağı]]
Hal-hazırkı şəhərin sahib olduğu mənzərəli görünüşü, relyef müxtəlifliyi şəhərin tikiliş və quruluş sisteminə öz təsirini göstərmişdir. Şəhərin sol və sağ hissələri arasında 450&nbsp;m məsafə vardır. 18 ci əsrdə qurulmuş şəhər 19 cu əsrin ortalarına qədər qorunub saxlanmış, strukturunda heç bir dəyişikliklər edilməmişdir. Şəki yaşıllığa bürünmüş evlərlə əhatə olunub. Əslində isə Şəki şəhəri təbiətin bir hissəsi olub, burda yaradılan arxitektura əsərləri ilə bəzədilib. Bu yalnız möhtəşəm dağ mənzərəsiylə sərhədlənməyib, həm də təbiətlə uyğunluq təşkil edən planlaşdırmaya əsaslanır. Bundan əlavə hər bir ev öz bağı və dəmir hasarı ilə əhatələnmişdir. Şəki küçələri evlərin uyğun düzülüşüylə deyil əksinə özünə xas planlaşdırmaya əsasən qurulmuş və evləri bir biridən çəpər və hasarlar ayırır. Sakinlər feodal dövrünə xas, rayonlarda fəaliyyət göstərən ticarət obyektlərinə əsasən yerləşmiş, bu isə öz növbəsində Şəkinin planlaşdırılmasında öz əksini tapmışdı. O dövrdən qalma məhəllə, küçə adları indiyə qədər qorunub saxlanmaqdadır. Şəkinin planlaşdırılmasına təsir göstərən əsas amil isə ölkənin sahib olduğu relyef pozuntusu idi. Küçələrin istiqaməti [[Böyük Qafqaz]] silsilə dağlarının ətəyinə nisbətən istiqamətləndirilmiş və qurulmuşdu. Küçələrin bir çoxu şimaldakı yüksəkliyin relyefinə paralel olaraq düzəldilmişdi. Mərkəzi rayonun və əsas küçənin formalaşdırılmasında Gürcənçay və Dəyirman-arxı çaylarının istiqaməti nəzərə alınmışdır. Bu və şəhərin planlaşdırılmasına aid digər xüsusiyyətlər 1862 ci ildə həyata keçirilmiş planın tərkibində görmək olar. Bu plana əsasən Şəki aşağıdakı kvartal və məhəllələrə bölünmüşdü: Çaqqal dərəsi, Giləli, Dəmirçi bulağı, Gəncəli, Sarı torpaq, Otaq eşiyi, Ağvanlar, Duluzlar, Dodu, Bağbanlar, Sərkarlar, Dabaqxana, Təzə kənd, Köhnə kənd.
Hal-hazırkı şəhərin sahib olduğu mənzərəli görünüşü, relyef müxtəlifliyi şəhərin tikiliş və quruluş sisteminə öz təsirini göstərmişdir. Şəhərin sol və sağ hissələri arasında 450 m məsafə vardır. 18-ci əsrdə qurulmuş şəhər 19-cu əsrin ortalarına qədər qorunub saxlanmış, strukturunda heç bir dəyişikliklər edilməmişdir. Şəki yaşıllığa bürünmüş evlərlə əhatə olunub. Əslində isə Şəki şəhəri təbiətin bir hissəsi olub, burda yaradılan arxitektura əsərləri ilə bəzədilib. Bu yalnız möhtəşəm dağ mənzərəsiylə sərhədlənməyib, həm də təbiətlə uyğunluq təşkil edən planlaşdırmaya əsaslanır. Bundan əlavə hər bir ev öz bağı və dəmir hasarı ilə əhatələnmişdir. Şəki küçələri evlərin uyğun düzülüşüylə deyil əksinə özünə xas planlaşdırmaya əsasən qurulmuş və evləri bir biridən çəpər və hasarlar ayırır. Sakinlər feodal dövrünə xas, rayonlarda fəaliyyət göstərən ticarət obyektlərinə əsasən yerləşmiş, bu isə öz növbəsində Şəkinin planlaşdırılmasında öz əksini tapmışdı. O dövrdən qalma məhəllə, küçə adları indiyə qədər qorunub saxlanmaqdadır. Şəkinin planlaşdırılmasına təsir göstərən əsas amil isə ölkənin sahib olduğu relyef pozuntusu idi. Küçələrin istiqaməti [[Böyük Qafqaz]] silsilə dağlarının ətəyinə nisbətən istiqamətləndirilmiş və qurulmuşdu. Küçələrin bir çoxu şimaldakı yüksəkliyin relyefinə paralel olaraq düzəldilmişdi. Mərkəzi rayonun və əsas küçənin formalaşdırılmasında Gürcənçay və Dəyirman-arxı çaylarının istiqaməti nəzərə alınmışdır. Bu və şəhərin planlaşdırılmasına aid digər xüsusiyyətlər 1862-ci ildə həyata keçirilmiş planın tərkibində görmək olar. Bu plana əsasən Şəki aşağıdakı kvartal və məhəllələrə bölünmüşdü: Çaqqal dərəsi, Giləli, Dəmirçi bulağı, Gəncəli, Sarı torpaq, Otaq eşiyi, Ağvanlar, Duluzlar, Dodu, Bağbanlar, Sərkarlar, Dabaqxana, Təzə kənd, Köhnə kənd.


Relyefin çox dağınıq olması burda süni suvarma kanalları sisteminin inkişafını əngəlləmişdir. İçməli su çaylardan götürülür. Şəkini içməli suyla Kiş çayı və Xıncalı-Baxlınnskiy hövzələri təmin edir. Təpəli və dağınıq relyefə sahib olan Şəki, şəhərin bir neçə ayrı hissəyə bölünməsinə və nəticə etibarıyla gözəl bir təbii mənzərənin yaranmasıyla nəticələnmişdir. Şəhərin sahib olduğu dağ mənzərəsi onu daha da cazibədar edir.
Relyefin çox dağınıq olması burda süni suvarma kanalları sisteminin inkişafını əngəlləmişdir. İçməli su çaylardan götürülür. Şəkini içməli suyla Kiş çayı və Xıncalı-Baxlınnskiy hövzələri təmin edir. Təpəli və dağınıq relyefə sahib olan Şəki, şəhərin bir neçə ayrı hissəyə bölünməsinə və nəticə etibarıyla gözəl bir təbii mənzərənin yaranmasıyla nəticələnmişdir. Şəhərin sahib olduğu dağ mənzərəsi onu daha da cazibədar edir.


== Maddi-mədəni irsi ==
== Maddi-mədəni irsi ==
Memarlıq abidələrindən [[Şəki xan sarayı]], [[Şəkixanovların evi]], [[Giləhli məscidi|Giləkli məscidi]]<nowiki/>nin minarəsi, məscid, qala divarları, [[Dairəvi məbəd|Şəkinin dairəvi məbədi]] (XVII–XIX), Zəyzid məbədi (XI–XII), yaxınlıqdakı [[Kiş (Şəki)|Kiş kəndi]]<nowiki/>nin [[Kiş kilsəsi|Kiş alban məbədi]], Şəki karvansarayı mühafizə olunur.
Memarlıq abidələrindən [[Şəki xan sarayı]], [[Şəkixanovların evi]], [[Giləhli məscidi|Giləkli məscidi]]nin minarəsi, məscid, qala divarları, [[Dairəvi məbəd|Şəkinin dairəvi məbədi]] (XVII–XIX), Zəyzid məbədi (XI–XII), yaxınlıqdakı [[Kiş (Şəki)|Kiş kəndi]]nin [[Kiş kilsəsi|Kiş alban məbədi]], Şəki karvansarası mühafizə olunur.


Qədim şəhərin planlaşdırılmasının spesifik xüsusiyyətlərini ayırd etmək üçün şəhər küçələrinin ümumi konstruksiyası və Şəki arxitekturasının incələnməsi vacibdir. Azərbaycanın tədricən tikilən küçələrinə sahib digər orta əsr şəhərlərindən fərqli olaraq Şəkidə bu iş qısa bir müddətdə, həm də planlı bir şəkildə həyata keçirilmişdir. Şəkinin Gürcənçaya paralel olan əsas və ən uzun küçəsi tərkibində şəhərin ən mühüm arxitektura abidələrini özündə cəmləşdirir. Şəkinin bir çox küçələri tarixi və arxitektura abidələrinin mövcudluğu ilə diqqəti cəlb edir. Birinci yerdə əlbəttə, şübhəsiz ki, əsas küçə olan Şəki küçəsi durur. Bu küçələrdən günümüzdə fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xoyski, Əfqanlar, Arxüstü, Gəncəlilər, Bağbanlar, Şərbabalar, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mehdi Hüseyn küçələrini misal göstərmək olar.
Qədim şəhərin planlaşdırılmasının spesifik xüsusiyyətlərini ayırd etmək üçün şəhər küçələrinin ümumi konstruksiyası və Şəki arxitekturasının incələnməsi vacibdir. Azərbaycanın tədricən tikilən küçələrinə sahib digər orta əsr şəhərlərindən fərqli olaraq Şəkidə bu iş qısa bir müddətdə, həm də planlı bir şəkildə həyata keçirilmişdir. Şəkinin Gürcənçaya paralel olan əsas və ən uzun küçəsi tərkibində şəhərin ən mühüm arxitektura abidələrini özündə cəmləşdirir. Şəkinin bir çox küçələri tarixi və arxitektura abidələrinin mövcudluğu ilə diqqəti cəlb edir. Birinci yerdə əlbəttə, şübhəsiz ki, əsas küçə olan Şəki küçəsi durur. Bu küçələrdən günümüzdə fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xoyski, Əfqanlar, Arxüstü, Gəncəlilər, Bağbanlar, Şərbabalar, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mehdi Hüseyn küçələrini misal göstərmək olar.


Qürcanaçay və Dəyirman-arxı çayları şəhərin su ehtiyaclarını ödəməsilə bərabər, həm də suvarmada istifadə olunurdu. Daha sonralar çayların birləşdiyi yerdə meydançası olan yeni mərkəz quruldu. Şəki şəhərinin bu ərazidə qurulma səbəblərindən ən vacibi Qurcanaçay faktorudur. Digər çay olan Dəyirman–arxı çayı isə şəhərin ikinci aparıcı vasitəsi kimi xidmət göstərməkdədir. Şəkinin sahib olduğu təbii gözəllik şəhərdə tikilmiş bütün tarixi abidələrdə öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar Şəki arxitekturasının özəllikləridir.
Qürcanaçay və Dəyirman-arxı çayları şəhərin su ehtiyaclarını ödəməsilə bərabər, həm də suvarmada istifadə olunurdu. Daha sonralar çayların birləşdiyi yerdə meydançası olan yeni mərkəz quruldu. Şəki şəhərinin bu ərazidə qurulma səbəblərindən ən vacibi Qurcanaçay faktorudur. Digər çay olan Dəyirman–arxı çayı isə şəhərin ikinci aparıcı vasitəsi kimi xidmət göstərməkdədir. Şəkinin sahib olduğu təbii gözəllik şəhərdə tikilmiş bütün tarixi abidələrdə öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar Şəki arxitekturasının özəllikləridir. Demək olar ki, qədim şəhəri xatırladacaq heç bir arxitektura nümunəsi qalmayıb. Yalnız E. Çələbinin xatirələrində Şəki haqqında bəzi məlumat var. Onun sözlərinə əsaslanaraq, onda daşdan tikilmə Şəki qalası təpənin üstündə ucaldılmışdır. Qalanın Şirvan və Gəncə adlı iki darvazası var. Burda minlərlə ev, yeddi məscid, onların arasında Mirzə Əli məscidi bazar küçəsində yerləşməsiylə xüsusi diqqəti cəlb edir. Şəhərin həmçinin bir neçə karvansara-mehmanxanası, hamamı və balaca bazarı vardır. Bu məlumata əsasən qalaynan sərhədlənməyən Şəki qala divarlarının xaricində ipək istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr və tayı bərabəri olmayan ipək istehsalı ilə məşğul olan geniş bağlar mövcud idi. Şəhərin Çələbinin qeyd etdiyinə görə 3000 evdə 20.000-ə yaxın əhalisi mövcud idi.
Demək olar ki, qədim şəhəri xatırladacaq heç bir arxitektura nümunəsi qalmayıb. Yalnız E.Çələbinin xatirələrində Şəki haqqında bəzi məlumat var. Onun sözlərinə əsaslanaraq, onda daşdan tikilmə Şəki qalası təpənin üstündə ucaldılmışdır. Qalanın Şirvan və Gəncə adlı iki darvazası var. Burda minlərlə ev, yeddi məscid, onların arasında Mirzə Əli məscidi bazar küçəsində yerləşməsiylə xüsusi diqqəti cəlb edir. Şəhərin həmçinin bir neçə karvansaray-mehmanxanası, hamamı və balaca bazarı vardır. Bu məlumata əsasən qalaynan sərhədlənməyən Şəki qala divarlarının xaricində ipək istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr və tayı bərabəri olmayan ipək istehsalı ilə məşğul olan geniş bağlar mövcud idi. Şəhərin Çələbinin qeyd etdiyinə görə 3000 evdə 20.000-ə yaxın əhalisi mövcud idi.


Əsas küçələr yerli şəraitdən aslı olaraq bir az dar daha kiçik küçələrə, döngə və dalanlara bölünür. Qurulmuş plan, çay istiqamətində yönəlmiş əsas, aparıcı küçələrin rahat izlənilməsini təmin edir ki, bu da öz növbəsində əhalinin iqtisadi fəaliyyəti üçün zəruri olan amillərdən birini təşkil edir. Sənətkarlar rayonu da tədricən əsas ticarətin aparıldığı küçələrə yaxınlaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə olan Şəki şəhəri öz əhatə etdiyi əraziyə görə yetərincə geniş bir şəhər olmuşdur.
Əsas küçələr yerli şəraitdən aslı olaraq bir az dar daha kiçik küçələrə, döngə və dalanlara bölünür. Qurulmuş plan, çay istiqamətində yönəlmiş əsas, aparıcı küçələrin rahat izlənilməsini təmin edir ki, bu da öz növbəsində əhalinin iqtisadi fəaliyyəti üçün zəruri olan amillərdən birini təşkil edir. Sənətkarlar rayonu da tədricən əsas ticarətin aparıldığı küçələrə yaxınlaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə olan Şəki şəhəri öz əhatə etdiyi əraziyə görə yetərincə geniş bir şəhər olmuşdur.


Şəkinin planlaşdırılmasında rol oynayan əsas amillərdən biri təbiət faktorudur. Buna misal olaraq şəkinin su təchizatını qeyd edə bilərik. Artıq bildiyimiz kimi su yer altında olan gil borular vasitəsilə, həm də ki axına əsaslanan sistemə əsasən fəaliyyət göstərir. Bu isə öz növbəsində Şəki şəhərinin təbiətlə vəhdət təşkil etdiyinin bariz nümunəsidir. Şəkini digər şəhərlərdən ayıran bir digər xüsusiyyət isə onun nisbətən daha təmiz olmasıdır. Buna biz 19 cu əsrdə öz xatirələrində Şəkini təsvir edən A.P.Ziissermanın yazılarında rast gələ bilərik. Onun yazdığına görə gözəl təbii mənzərəyə sahib olan Şəki kiçik dağ çayının mənsəbində yerləşmiş, yaşıllıqların içinə qərq olmuş evlər, qoz, fındıq, tut ağaclarıyla dolu bağlardan ibarət idi. Şəkinin küçələri həmişə təmiz saxlanılır və hətta bunun üçün xüsusi adamlar da ayrılmışdı. Ümumilikdə isə Şəki sahib olduğu cazibədar təbii mənzərəsi, təmizliyi, sərin havası, axşamları gələn bülbül oxuması səsləriylə insan üzərində təsvir edilməz təsir buraxır.
Şəkinin planlaşdırılmasında rol oynayan əsas amillərdən biri təbiət faktorudur. Buna misal olaraq şəkinin su təchizatını qeyd edə bilərik. Artıq bildiyimiz kimi su yer altında olan gil borular vasitəsilə, həm də ki axına əsaslanan sistemə əsasən fəaliyyət göstərir. Bu isə öz növbəsində Şəki şəhərinin təbiətlə vəhdət təşkil etdiyinin bariz nümunəsidir. Şəkini digər şəhərlərdən ayıran bir digər xüsusiyyət isə onun nisbətən daha təmiz olmasıdır. Buna biz 19-cu əsrdə öz xatirələrində Şəkini təsvir edən A. P. Ziissermanın yazılarında rast gələ bilərik. Onun yazdığına görə gözəl təbii mənzərəyə sahib olan Şəki kiçik dağ çayının mənsəbində yerləşmiş, yaşıllıqların içinə qərq olmuş evlər, qoz, fındıq, tut ağaclarıyla dolu bağlardan ibarət idi. Şəkinin küçələri həmişə təmiz saxlanılır və hətta bunun üçün xüsusi adamlar da ayrılmışdı. Ümumilikdə isə Şəki sahib olduğu cazibədar təbii mənzərəsi, təmizliyi, sərin havası, axşamları gələn bülbül oxuması səsləriylə insan üzərində təsvir edilməz təsir buraxır.


=== Qala ===
=== Qala ===
Qala şəhərin daha yüksəkdə yerləşən hissəsində, şimal-şərqində yerləşir və [[Şəki xan sarayı]]nı əhatə edir. Qala təkcə hərbi-strateji cəhətdən deyil, həm də mikro iqlimi cəhətdən çox əlverişli şəraitə sahib yerdə yerləşib. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 1300&nbsp;m, şimal tərəfdəki divar 4&nbsp;m hündürlüyündə, cənub tərəfindəki divar isə 8&nbsp;m hündürlüyündədir. qala divarlarının qalınlığı 2.2 m-dir. Qalanın cənub və şimal tərəflərdən iki darvazası və mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş bürcləri vardır. Hazırda 1958–1963 cü illərdə aparılan bərpa işlərinə baxmayaraq qala divarları və bürcləri dağılmış bir vəziyyətdir. 26 fevral 1853-cü ildə qeyd olunmuş plana əsasən qalanın tərkibindəki 40-a yaxın tarixi abidənin yenidən bərpası nəzərdə tutulurdu. Təbii bir hadisədir ki, Şəki [[Rusiya]]nın tərkibinə daxil olduqdan təxminən 50 ilə yaxın sürən bərpa işləri boyunca qalanın əvvəlki planına yetərincə dəyişikliklər edilmiş, lakin ümumilikdə qala öz əvvəlki görünüşünü qoruyub saxlaya bilmişdi. İlk öncə edilən dəyişikliklər buranı qoruyan qarnizonun tələbləri nəzərə alınırdısa, daha sonra həm də yaşayış şəraiti faktoru nəzərə alınmağa başlandı. Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, edilən bəzi dəyişikliklərə baxmayaraq Şəki xan sarayı planlanmasında mühim dəyişikliklərə məruz qalmayıb.
Qala şəhərin daha yüksəkdə yerləşən hissəsində, şimal-şərqində yerləşir və [[Şəki xan sarayı]]nı əhatə edir. Qala təkcə hərbi-strateji cəhətdən deyil, həm də mikro iqlimi cəhətdən çox əlverişli şəraitə sahib yerdə yerləşib. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 1300 m, şimal tərəfdəki divar 4 m hündürlüyündə, cənub tərəfindəki divar isə 8 m hündürlüyündədir. qala divarlarının qalınlığı 2.2 m-dir. Qalanın cənub və şimal tərəflərdən iki darvazası və mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş bürcləri vardır. Hazırda 1958–1963-cü illərdə aparılan bərpa işlərinə baxmayaraq qala divarları və bürcləri dağılmış bir vəziyyətdir. 26 fevral 1853-cü ildə qeyd olunmuş plana əsasən qalanın tərkibindəki 40-a yaxın tarixi abidənin yenidən bərpası nəzərdə tutulurdu. Təbii bir hadisədir ki, Şəki [[Rusiya]]nın tərkibinə daxil olduqdan təxminən 50 ilə yaxın sürən bərpa işləri boyunca qalanın əvvəlki planına yetərincə dəyişikliklər edilmiş, lakin ümumilikdə qala öz əvvəlki görünüşünü qoruyub saxlaya bilmişdi. İlk öncə edilən dəyişikliklər buranı qoruyan qarnizonun tələbləri nəzərə alınırdısa, daha sonra həm də yaşayış şəraiti faktoru nəzərə alınmağa başlandı. Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, edilən bəzi dəyişikliklərə baxmayaraq Şəki xan sarayı planlanmasında mühüm dəyişikliklərə məruz qalmayıb.


Həmçinin burda yəni qalanın içərisində düşmən hücumu zamanı Qurcanaçayın suyu kəsildiyi təqdirdə istifadə edə biləcəkləri reserv su ehtiyatı üçün nəzərdə tutulmuş su quyuları mövcuddur. Kullasovskinin yazdıqlarına görə Şəki su kəmərləri öz sadə strukturu, əlverişli olması və ucuz başa gəlməsiylə diqqəti cəlb edir. Su sistemi axına əsaslanır və yerə basdırılmış və böyük diametrli saxsı-gil borular vasitəsilə hərəkət edir. Bu borular içərisi qırmızı kərpicdən tikilmiş çənlərə tökülür. Çənə böyük bir su borusu gəlir, daha sonra isə çəndən iki-üç daha kiçik boru vasitəsilə su istifadəçilərə paylanır. Həmçinin burdan şəhərin bütün küçə və meydanları suyla təchiz olunur. Su təchizinin belə bir sadə mexanizmə uyğunluğu hər bir evin su ehtiyacını ödəməklə yanaşı istəyənlərə hətta evinin qarşısında fontan düzəldə bilməsinə imkan verir.
Həmçinin burda yəni qalanın içərisində düşmən hücumu zamanı Qurcanaçayın suyu kəsildiyi təqdirdə istifadə edə biləcəkləri reserv su ehtiyatı üçün nəzərdə tutulmuş su quyuları mövcuddur. Kullasovskinin yazdıqlarına görə Şəki su kəmərləri öz sadə strukturu, əlverişli olması və ucuz başa gəlməsiylə diqqəti cəlb edir. Su sistemi axına əsaslanır və yerə basdırılmış və böyük diametrli saxsı-gil borular vasitəsilə hərəkət edir. Bu borular içərisi qırmızı kərpicdən tikilmiş çənlərə tökülür. Çənə böyük bir su borusu gəlir, daha sonra isə çəndən iki-üç daha kiçik boru vasitəsilə su istifadəçilərə paylanır. Həmçinin burdan şəhərin bütün küçə və meydanları suyla təchiz olunur. Su təchizinin belə bir sadə mexanizmə uyğunluğu hər bir evin su ehtiyacını ödəməklə yanaşı istəyənlərə hətta evinin qarşısında fontan düzəldə bilməsinə imkan verir.

=== Şəki şəhərinin tarixi məhəllələri ===
* '''Ağvanlar məhəlləsi'''
* '''Arxüstü məhəlləsi'''
* '''Bağbanlar məhəlləsi'''
* '''Çayqırağı məhəlləsi'''
* '''Qumbaralar məhəlləsi'''
* '''Dağdivi məhəlləs'''i
* '''Oxut yolu məhəlləsi'''
*'''Çaqqaldərəsi məhəlləsi'''
* '''Çökəkməhlə məhəlləsi'''
*'''Dardoqqaz məhəlləsi'''
*'''Daşlıpilləkən məhəlləsi'''
*'''Dırrar məhəlləsi'''
* '''Dolçalar məhəlləsi'''
*'''Doqquzpara məhəlləsi'''
*'''Ermənikənd məhəlləsi'''
* '''Gəncəli məhəlləsi'''
* '''Giləkli məhəlləsi''' (adı həmçinin '''"Külehli"''', '''"Gülehli"''', '''"Güleyli"''' və '''"Giləhli"''' şəkillərində də tələffüz edilir)
* '''Qullar''' və ya '''Dağdağanlar məhəlləsi'''
*'''Körpüqulağı məhəlləsi'''
* '''Mator məhəlləsi''' və ya '''Matorun aralığı'''
*'''Mədolar məhəlləsi'''
* '''Mənkərli və Sabunçu məhəlləsi'''
* '''Otaqeşiyi məhəlləsi'''
* '''Sarıtorpaq məhəlləsi'''
*'''Südlülər məhəlləsi'''
*'''Şərbablar məhəlləsi'''
*'''Topqarağac məhəlləsi'''
* '''Yuxarıbaş məhəlləsi'''
* '''Dodu məhəlləsi'''


== Mətbəx ==
== Mətbəx ==
{{Şəkillər sırası|Πιτί του Σακί.jpg|Halva Small.JPG|e1=160|e2=200|mətn=Şəki mətbəxinin ən dadlı və önəmli yeməklərindən olan [[Şəki pitisi|Piti]] və [[Şəki halvası|Şəki paxlavası]]|color=black|üfüqi=left}}
[[Fayl:Halva Small.JPG|thumb|[[Şəki halvası|Şəki paxlavası]]]]

Şəki mətbəxi Azərbaycanın bütün mətbəxləri kimi çox zəngindir. Bütün dünyaya səs salan Şəki pitisi, Şəki halvası(paxlavası) buna sübutdur.
Şəki mətbəxinin şah yeməyi [[Şəki pitisi]]dir.Şəki mətbəxinə aid olan başqa yeməklərdən Balva, [[Sürhüllü|Sürfüllü]], [[Ballıbadı]], Şəki oyması(Yerlilər arasında Oma kimi tanınır), Qırmabadam,<ref name="Qırmabadam">{{Cite web |title=Edvar.az |url=http://evdar.az/recipe-cuisine/s%C9%99ki-m%C9%99tb%C9%99xi/ |access-date=2020-09-20 |archive-date=2020-10-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201026192140/http://evdar.az/recipe-cuisine/s%C9%99ki-m%C9%99tb%C9%99xi/ |url-status=live }}</ref> Tel halva, Düyü halvası, Tutlu-Südlü plov, Cücəli plov<ref name="Dadliaz">{{Cite web |title=Dadlı az |url=http://dadli.az/xfsearch/%C5%9E%C9%99ki+m%C9%99tb%C9%99xi |access-date=2021-08-09 |archive-date=2021-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210301153813/http://dadli.az/xfsearch/%C5%9E%C9%99ki+m%C9%99tb%C9%99xi |url-status=live }}</ref> və s.. kimi yeməklərin adını çəkmək olar.<ref name="Mətbəx">{{Cite web |title=Bölgələrimizin mətbəxi (Şəki bölməsi) |url=https://qadin.net/b10/muxtel/page,1,6,19427-blglrimizin-mtbxi-ki.html |access-date=2020-09-20 |archive-date=2018-11-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181130184612/http://qadin.net/b10/muxtel/page,1,6,19427-blglrimizin-mtbxi-ki.html |url-status=live }}</ref>
Şəki mətbəxi Azərbaycanın bütün mətbəxləri kimi çox zəngindir. Bütün dünyaya səs salan Şəki pitisi, Şəki halvası(paxlavası) buna sübutdur. Şəki mətbəxinin şah yeməyi [[Şəki pitisi]]dir. Şəki mətbəxinə aid olan başqa yeməklərdən Balva, [[Sürhüllü|Sürfüllü]], [[Ballıbadı]], Şəki oyması(Yerlilər arasında Oma kimi tanınır), Qırmabadam,<ref name="Qırmabadam">{{Cite web |title=Edvar.az |url=http://evdar.az/recipe-cuisine/s%C9%99ki-m%C9%99tb%C9%99xi/ |access-date=2020-09-20 |archive-date=2020-10-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201026192140/http://evdar.az/recipe-cuisine/s%C9%99ki-m%C9%99tb%C9%99xi/ |url-status=live }}</ref> Tel halva, Düyü halvası, Tutlu-Südlü plov, Cücəli plov<ref name="Dadliaz">{{Cite web |title=Dadlı az |url=http://dadli.az/xfsearch/%C5%9E%C9%99ki+m%C9%99tb%C9%99xi |access-date=2021-08-09 |archive-date=2021-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210301153813/http://dadli.az/xfsearch/%C5%9E%C9%99ki+m%C9%99tb%C9%99xi |url-status=live }}</ref> və s.. kimi yeməklərin adını çəkmək olar.<ref name="Mətbəx">{{Cite web |title=Bölgələrimizin mətbəxi (Şəki bölməsi) |url=https://qadin.net/b10/muxtel/page,1,6,19427-blglrimizin-mtbxi-ki.html |access-date=2020-09-20 |archive-date=2018-11-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181130184612/http://qadin.net/b10/muxtel/page,1,6,19427-blglrimizin-mtbxi-ki.html |url-status=live }}</ref>


== Əhali ==
== Əhali ==
01.01.2021-ci il tarixə Şəki rayonunun əhalisi 189.0 min nəfərdir. Onlardan 68.4 min nəfəri şəhər, 120.6 min nəfəri kənd ərazisində yaşayır. Rayonda 378 şəhid ailələri, 200 Qarabağ Müharibəsi əlilləri, 2 nəfər II Dünya Müharibəsi Veteranı var. Rayonun 21 nəfər sakini Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Fəxri adına layiq görülüb, 5233 nəfər Prezident Təqaüdçüsüdir. Şəki rayonunda 1764 qaçqın və 5031 məcburi köçkün məskunlaşmışdır. Təhsil alanların sayı 27661, pensiyaçıların sayı 22527 nəfərdir.<ref>[http://www.azstat.org/region/az/005_5.shtml Dövlət Statistika Komitəsi. Şəki rayonu. Əhalinin sayı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091114054518/http://www.azstat.org/region/az/005_5.shtml |date=2009-11-14 }}
01.01.2021-ci ilə olan məlumata görə Şəki rayonunun əhalisi 189.0 min nəfər olmuşdur. Onlardan 68.4 min nəfəri şəhər, 120.6 min nəfəri kənd ərazisində yaşayır. Rayonda 378 şəhid ailələri, 200 Qarabağ Müharibəsi əlilləri, 2 nəfər II Dünya Müharibəsi Veteranı var. Rayonun 21 nəfər sakini Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Fəxri adına layiq görülüb, 5233 nəfər Prezident Təqaüdçüsüdir. Şəki rayonunda 1764 qaçqın və 5031 məcburi köçkün məskunlaşmışdır. Təhsil alanların sayı 27661, pensiyaçıların sayı 22527 nəfərdir.<ref>[http://www.azstat.org/region/az/005_5.shtml Dövlət Statistika Komitəsi. Şəki rayonu. Əhalinin sayı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20091114054518/http://www.azstat.org/region/az/005_5.shtml |date=2009-11-14 }}
2016-cı ildə Şəki Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxdı seçilmişdir.</ref>
2016-cı ildə Şəki Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxdı seçilmişdir.</ref>

{{Wikidata/Population}}
{{Wikidata/Population}}


Sətir 128: Sətir 88:


== Səhiyyə müəssisələri ==
== Səhiyyə müəssisələri ==
Şəki şəhərində: Şəki MRX-sının yeni binası, Şəki MRX-sının əsas binası, Doğum evi, Birləşmiş uşaq x/x, Psixatriya x/x, Ağ ciyər xəstəlikləri x/x, MRX-nın poliklinika şöbəsi, M.Poliklinikanın 2 saylı terapiya şöbəsi, Uşaq poliklinikasının 1saylı pediatriya şöbəsi, Uşaq xəstəxanasının konsultativ poliklinikası, Uşaq poliklinikasının 2 saylı pediatriya şöbəsi, Təcili tibbi yardım stansiyası, Təcili təxirəsalınmaz tibbi yardım regional məntəqəsi fəaliyyət göstərir.
Şəki şəhərində: Şəki MRX-sının yeni binası, Şəki MRX-sının əsas binası, Doğum evi, Birləşmiş uşaq x/x, Psixatriya x/x, Ağ ciyər xəstəlikləri x/x, MRX-nın poliklinika şöbəsi, M. Poliklinikanın 2 saylı terapiya şöbəsi, Uşaq poliklinikasının 1saylı pediatriya şöbəsi, Uşaq xəstəxanasının konsultativ poliklinikası, Uşaq poliklinikasının 2 saylı pediatriya şöbəsi, Təcili tibbi yardım stansiyası, Təcili təxirəsalınmaz tibbi yardım regional məntəqəsi fəaliyyət göstərir.


== Yerli mətbuat ==
== Yerli mətbuat ==
Sətir 135: Sətir 95:
== Tanınmış sakinləri ==
== Tanınmış sakinləri ==
{{Əsas|:Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar}}
{{Əsas|:Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar}}

* [[Şirməmməd Hüseynov]]
* [[Əhmədiyyə Cəbrayılov]], partizan
* [[Cavanşir Quliyev]]
* [[Hacı Çələbi xan]], Şəki xanı
* [[Hacı Çələbi xan]], Şəki xanı
* [[Mirzə Fətəli Axundov]], Azərbaycan dramaturqu, maarifçi, şair, materialist filosofu və ictimai xadim
* [[Mirzə Fətəli Axundov]], Azərbaycan dramaturqu, maarifçi, şair, materialist filosofu və ictimai xadim
Sətir 164: Sətir 128:
* [[Nuru Abdullayev]], İkinci Dünya Müharibəsi Veteranı
* [[Nuru Abdullayev]], İkinci Dünya Müharibəsi Veteranı
* [[Şirməmməd Hüseynov]] Mətbuat tədqiqatçısı, jurnalist-pedaqoq
* [[Şirməmməd Hüseynov]] Mətbuat tədqiqatçısı, jurnalist-pedaqoq
* [[Əli Məsimli]],ictimai-siyasi və dövlət xadimi
* [[Əli Məsimli]], ictimai-siyasi və dövlət xadimi
* [[Ziya Yusifzadə]], dövlət adamı
* [[Ziya Yusifzadə]], dövlət adamı
* [[Cahangir Rüstəmov (rəssam)|Cahangir Rüstəmov- rəssam]]
* [[Cahangir Rüstəmov (rəssam)|Cahangir Rüstəmov- rəssam]]
Sətir 175: Sətir 139:
* [[Qurban Məsimov]], aktyor
* [[Qurban Məsimov]], aktyor
* [[Məmməd Adilov]], ədəbiyyatşünas alim
* [[Məmməd Adilov]], ədəbiyyatşünas alim
*


== Filmoqrafiya ==
== Filmoqrafiya ==
Sətir 192: Sətir 157:
# [[Şəki teatrında (film, 2006)]]
# [[Şəki teatrında (film, 2006)]]
# [[Şəki olduğu kimi (film, 2011)]]
# [[Şəki olduğu kimi (film, 2011)]]
#[[Evlənmək istəyirəm (film, 1983)]]
# [[Evlənmək istəyirəm (film, 1983)]]
#[[Babamızın babasının babası (film, 1981)|Babamın babasının babası (film, 1981)]]
# [[Babamızın babasının babası (film, 1981)|Babamın babasının babası (film, 1981)]]


== Qardaş şəhərlər ==
== Qardaş şəhərlər ==
Sətir 200: Sətir 165:
* {{BLR}} – [[Slutsk]]
* {{BLR}} – [[Slutsk]]
* {{TUR}} – [[Lapseki]]
* {{TUR}} – [[Lapseki]]
*{{GEO}} — [[Telavi]]
* {{GEO}} — [[Telavi]]
* {{TUR}} — [[Bolu]]
* {{TUR}} — [[Bolu]]
* {{UKR}} – [[Jmerinka]]
* {{UKR}} – [[Jmerinka]]
Sətir 212: Sətir 177:
Fayl:Shaki MFAkhundzadeh185 004 4152.jpg|Axundzadə küçəsi
Fayl:Shaki MFAkhundzadeh185 004 4152.jpg|Axundzadə küçəsi
Fayl:Sheki OldBrigge 004 4118.jpg|Şəkidə körpü
Fayl:Sheki OldBrigge 004 4118.jpg|Şəkidə körpü

Fayl:Şəki şəhərində Sheki Palace oteli.jpg|Şəki şəhərində şəki place oteli
Fayl:Şəki şəhərində Sheki Palace oteli.jpg|Şəki şəhərində şəki place oteli
Fayl:Kiş çayının payız vaxtı görünüşü.jpg|Kiş çayı
Fayl:Kiş çayının payız vaxtı görünüşü.jpg|Kiş çayı
Sətir 230: Sətir 194:
== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
* [https://www.youtube.com/watch?v=w5iebir8zQQ Şəkidə VII İpək Yolu Beynəlxalq Musiqi Festivalı start götürür]
* [https://www.youtube.com/watch?v=w5iebir8zQQ Şəkidə VII İpək Yolu Beynəlxalq Musiqi Festivalı start götürür]
* [https://www.youtube.com/watch?v=rKJp7t4z-tQ Səda — Şəki "İpək yolu" 7 ci beynəlxalq musiqi festivalı]
* [https://www.youtube.com/watch?v=rKJp7t4z-tQ Səda — Şəki "İpək yolu" 7-ci beynəlxalq musiqi festivalı]

{{Vikianbar kateqoriyası|Shaki}}
{{Vikianbar kateqoriyası|Shaki}}

{{Şəki rayonunun yaşayış məntəqələri}}
{{Şəki rayonunun yaşayış məntəqələri}}
{{Azərbaycan}}
{{Azərbaycan}}

Səhifəsinin 19:26, 16 may 2024 tarixinə olan son versiyası

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Şəki (dəqiqləşdirmə).
Bu məqalə Şəki şəhəri haqqındadır. Şəki rayonu üçün Şəki rayonu səhifəsinə baxın.
Respublika tabeli şəhər
Şəki
41°11′31″ şm. e. 47°10′14″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Rayon Şəki
İcra başçısı Elxan Usubov
Tarixi və coğrafiyası
Əvvəlki adı
  • Nuxa (1846–1968)
Şəki
Sahəsi
  • 9 km²
Saat qurşağı UTC+04:00
Əhalisi
Əhali sayı 68400[1] (2023)
Milli tərkib azərbaycanlılar, rutullar,[2] ləzgilər, saxurlar
Rəsmi dili Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +994 2424
Poçt indeksi AZ5500
Nəqliyyat kodu 55[3]
Rəsmi saytı sheki-ih.gov.az/az
Xəritədə yeri
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şəki — Azərbaycan Respublikasında şəhər, Şəki rayonunun inzibati mərkəzi. 4 yanvar 1963-cü ildən respublika tabeli şəhərdir.

1846-cı ildən 1968-ci ilə qədər "Nuxa" adlandırılmışdır. Şəki rayonunun inzibati mərkəzidir. Sovet dövründə respublika tebeliyində olan şəhər statusuna malik idi. Hal-hazırda da Şəki rayonu tərkibində deyil, birbaşa respublika tabeliyindədir. Amma Şəki şəhər icra hakimiyyəti başçısının səlahiyyətləri həm də Şəki rayonuna şamildir.

Şəki şəhəri respublikanın şimal-qərbində, Kiş çayının sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 700 metr yüksəklikdə, paytaxt Bakı şəhərindən 370 km aralıda, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərində, mərkəzi regionlardan uzaqda – təcrid olunmuş bir məkanda yerləşir. Şəhəri əhatə edən təbiət, meşələrlə örtülmüş dağlar öz gözəlliyi ilə insanı valeh edir. Xan yaylağının sıldırım yollarıyla şimal tərəfdən şəhərə yaxınlaşacaq olursaq qarşımıza nəticəsində iki yarğanın əmələ gəldiyi iki böyük uçuruma — Çaqqaldar və Ottal uçurumlarına rast gələrik. Şəki şəhərinin qəribə quruluşu vardır. Şərqdən Qərbə axan Qurcanaçay çayı şəhəri iki hissəyə, daha yüksəkdə yerləşən Cənub, digəri isə vadidə yerləşən Şimal hissələrinə bölür.

Etimologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə aid mənbələrdə onun adı Şaki, Şəka, Şakki və s. kimi adlandırılmışdır. 18-ci əsrin ortalarında Şəki şəhərinin yaxınlığındakı Nuxa şəhəri Şəki xanlığının mərkəzi olduqdan sonra köhnə Şəki şəhəri tarix səhnəsindən silinib getdi.

Qədim müəlliflərdən Ptolomey, Alban şəhərləri içərisində "Niqa" adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd edib. Abbasqulu Ağa Bakıxanovun yazdığına görə Nuxa şəhəri yerinin vəziyyətinə görə həmin Naxiya və Naciya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhərlərindən sayilirdi. A. Y. Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması mülahizəsinə şərik çıxır. Lakin XIX əsrin başlanğıcında həmin mülahizənin əleyhdarları da var idi. Akademik V. Dorn belə hesab edirdi ki, Niqa İberiya ilə Alazan arasında olan sahədə yerləşirdi və onu Nuxa ilə eyniləşdirmək olmaz. "Nuxa" sözünün antik dövürdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir məsələdir. Mülahizələr var ki, "Şəki" adı eramızdan əvvəl VII əsrdə Qara dənizin şimal sahillərində Dərbənd keçidi vasitəsilə Cənubi Qafqaza, oradan da Kiçik Asiyaya hərəkət edən sak tayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı torpaqları tutaraq bu yerlərə Sakasena adını verdilər. Sakların məskunlaşdığı ərazilərdən biri də Şəki idi.

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

X əsrin ikinci yarısında İbn Havqəl tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki şəhəri də göstərilir.

Mənbələrin verdiyi məlumata görə, vaxtilə indiki Şəki şəhərindən 10–15 km cənubda olmuş köhnə Şəki şəhərini Sasani hökmdarı I Qubad (480–531) tikdirmişdir. Sonradan Şəki Qafqaz Albaniyasının ən iri şəhərlərindən birinə çevrildi. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan qədim Kiş Alban məbədi də məhz Şəki şəhəri yaxınlığında yerləşmişdi. Ərəb istilası ərəfəsində Qafqaz Albaniyasının 11 inzibati vilayətindən biri Şəki əyaləti idi. Ərəb işğalları nəticəsində Şəki əyaləti III əmirliyin tərkibinə daxil edildi. Xilafətin zəiflədiyi bir dövrdə Şəkidə müstəqil knyazlıq yarandı. XIV əsrin I yarısında Hülakilər dövləti iflasa uğradıqdan sonra Şirvanşahlar dövləti ilə yanaşı Şəki də müstəqillik qazandı və Orlat sülaləsi hakimiyyətə gəldi. 1551-ci ildə şah Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə son qoydu. Şəki Səfəvilər dövlətinə birləşdirildi.

Şəkinin XVII əsr memarlığı da müəyyən əhəmiyyətə malik idi. Övliya Çələbinin verdiyi məlumata görə, daşdan tikilmiş gözəl Şəki qalası təpəlikdə yerləşirdi. Qalanın "Şirvan" və "Gəncə" adlanan iki darvazası vardı. Şəhərdə 3 min ev, 7 məscid vardı ki, bu məscidlərdən bazar meydanında yerləşən Mirzə Əli məscidi və qaladakı iki məscid daha çox diqqəti cəlb edirdi. Şəhərin karvansaraları, hamamları və kiçik bazarı var idi. XVII əsrdə Şəki şəhərində 20 min nəfərin yaşadığı ehtimal edilir.

1747-ci ildə yaranmış Şəki xanlığı Azərbaycan xanlıqları içərisində ən güclü feodal dövləti idi. 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Şəki xanlığı Rusiyadan vassal asılılığına düşdü. 1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsi ilə İran — başqa sözlə Qacar dövləti, Şəki xanlığı ərazisinin Rusiya imperiyasına birləşdirilməsini rəsmən tanıdı. 1819-cu ildə Şəkidə xan üsul-idarəsi ləğv olundu. Xanlığın əvəzinə Şəki əyaləti yaradıldı. 1840-cı ildə Kaspi vilayətinin tərkibində Nuxa qəzası yaradıldı. Qəza 1846-cı ildən Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil oldu və Nuxa qəzası adlandırıldı.

Ruslar Şəki xanlığını 1819-cu ildə ləğv etdikdən 5 il sonra sonra — 1824-cü ildə, onun keçmiş ərazisində, yəni Şəki əyalətində, əhalinin ilk siyahıyaalınmasını keçirdilər. Həmin siyahıyaalma nəticələrinə əsasən o vaxt Qışlaq və Çapağan kəndləri də inzibati cəhətdən Nuxa şəhərinin tərkibində idi və bu kəndlərlə birlikdə Nuxa şəhərinin əhalisi 13 min 351 nəfər idi.

Kaptalizmin inkişafı dövründə şəhər inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü.

1920-ci il may ayının 5-də Şəkidə sovet hakimiyyəti quruldu. 1930-cu ildə Azərbaycan SSR-nın inzibati ərazi bölgüsündə dəyişiklik edildi və Nuxa rayonu təşkil edildi. 1963-cü il yanvar ayının 4-də Nuxa rayonu ləğv edilərək ərazisi Vartaşen (indiki Oğuz) rayonuna verildi, respublika tabeliyində Nuxa şəhəri yaradıldı. 1965-ci ildən yenidən müstəqil Nuxa rayonu təşkil edildi. 1968-ci ildən ərazi Şəki şəhəri adlanmağa başladı.[4]

Yuxarı Karvansaray

Müasir dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın Şəki şəhərinin Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqasına üzv olması barədə 2008-ci il dekabrın 8-də təşkilatın prezidenti, Yaponiyanın Kyoto şəhər bələdiyyəsinin sədri Daisaku Kodokavadan gəlmiş təbrik məktubunda bildirilir ki, Dünyanın Tarixi Şəhərləri Liqasının İdarə Heyətinin 2008-ci ilin oktyabrında keçirilmiş iclasında Şəki təşkilata üzv qəbul edilmişdir.

2012-ci ildə abadlıq, quruculuq və tikinti sahəsində görüləcək işlər müəyyənləşmişdir: Şəki Şəhər İcra Hakimiyyəti və Arxitektura Şəhərsalma Komitəsi ilə birlikdə Şəki şəhərinin Baş Planı hazırlanmışdır. Baş Plana əsasən bir sıra infrastruktur layihələrin həyata keçirilməsi, həmçinin, şəhərin qərbə doğru genişlənməsi, Oxud, İnçə, Kİş, Qoxmuq kəndlərinin də şəhər ərazisinə daxil olması nəzərdə tutulmuşdur.[2]

Şəki

Coğrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xan bağı

Hal-hazırkı şəhərin sahib olduğu mənzərəli görünüşü, relyef müxtəlifliyi şəhərin tikiliş və quruluş sisteminə öz təsirini göstərmişdir. Şəhərin sol və sağ hissələri arasında 450 m məsafə vardır. 18-ci əsrdə qurulmuş şəhər 19-cu əsrin ortalarına qədər qorunub saxlanmış, strukturunda heç bir dəyişikliklər edilməmişdir. Şəki yaşıllığa bürünmüş evlərlə əhatə olunub. Əslində isə Şəki şəhəri təbiətin bir hissəsi olub, burda yaradılan arxitektura əsərləri ilə bəzədilib. Bu yalnız möhtəşəm dağ mənzərəsiylə sərhədlənməyib, həm də təbiətlə uyğunluq təşkil edən planlaşdırmaya əsaslanır. Bundan əlavə hər bir ev öz bağı və dəmir hasarı ilə əhatələnmişdir. Şəki küçələri evlərin uyğun düzülüşüylə deyil əksinə özünə xas planlaşdırmaya əsasən qurulmuş və evləri bir biridən çəpər və hasarlar ayırır. Sakinlər feodal dövrünə xas, rayonlarda fəaliyyət göstərən ticarət obyektlərinə əsasən yerləşmiş, bu isə öz növbəsində Şəkinin planlaşdırılmasında öz əksini tapmışdı. O dövrdən qalma məhəllə, küçə adları indiyə qədər qorunub saxlanmaqdadır. Şəkinin planlaşdırılmasına təsir göstərən əsas amil isə ölkənin sahib olduğu relyef pozuntusu idi. Küçələrin istiqaməti Böyük Qafqaz silsilə dağlarının ətəyinə nisbətən istiqamətləndirilmiş və qurulmuşdu. Küçələrin bir çoxu şimaldakı yüksəkliyin relyefinə paralel olaraq düzəldilmişdi. Mərkəzi rayonun və əsas küçənin formalaşdırılmasında Gürcənçay və Dəyirman-arxı çaylarının istiqaməti nəzərə alınmışdır. Bu və şəhərin planlaşdırılmasına aid digər xüsusiyyətlər 1862-ci ildə həyata keçirilmiş planın tərkibində görmək olar. Bu plana əsasən Şəki aşağıdakı kvartal və məhəllələrə bölünmüşdü: Çaqqal dərəsi, Giləli, Dəmirçi bulağı, Gəncəli, Sarı torpaq, Otaq eşiyi, Ağvanlar, Duluzlar, Dodu, Bağbanlar, Sərkarlar, Dabaqxana, Təzə kənd, Köhnə kənd.

Relyefin çox dağınıq olması burda süni suvarma kanalları sisteminin inkişafını əngəlləmişdir. İçməli su çaylardan götürülür. Şəkini içməli suyla Kiş çayı və Xıncalı-Baxlınnskiy hövzələri təmin edir. Təpəli və dağınıq relyefə sahib olan Şəki, şəhərin bir neçə ayrı hissəyə bölünməsinə və nəticə etibarıyla gözəl bir təbii mənzərənin yaranmasıyla nəticələnmişdir. Şəhərin sahib olduğu dağ mənzərəsi onu daha da cazibədar edir.

Maddi-mədəni irsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Memarlıq abidələrindən Şəki xan sarayı, Şəkixanovların evi, Giləkli məscidinin minarəsi, məscid, qala divarları, Şəkinin dairəvi məbədi (XVII–XIX), Zəyzid məbədi (XI–XII), yaxınlıqdakı Kiş kəndinin Kiş alban məbədi, Şəki karvansarası mühafizə olunur.

Qədim şəhərin planlaşdırılmasının spesifik xüsusiyyətlərini ayırd etmək üçün şəhər küçələrinin ümumi konstruksiyası və Şəki arxitekturasının incələnməsi vacibdir. Azərbaycanın tədricən tikilən küçələrinə sahib digər orta əsr şəhərlərindən fərqli olaraq Şəkidə bu iş qısa bir müddətdə, həm də planlı bir şəkildə həyata keçirilmişdir. Şəkinin Gürcənçaya paralel olan əsas və ən uzun küçəsi tərkibində şəhərin ən mühüm arxitektura abidələrini özündə cəmləşdirir. Şəkinin bir çox küçələri tarixi və arxitektura abidələrinin mövcudluğu ilə diqqəti cəlb edir. Birinci yerdə əlbəttə, şübhəsiz ki, əsas küçə olan Şəki küçəsi durur. Bu küçələrdən günümüzdə fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xoyski, Əfqanlar, Arxüstü, Gəncəlilər, Bağbanlar, Şərbabalar, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mehdi Hüseyn küçələrini misal göstərmək olar.

Qürcanaçay və Dəyirman-arxı çayları şəhərin su ehtiyaclarını ödəməsilə bərabər, həm də suvarmada istifadə olunurdu. Daha sonralar çayların birləşdiyi yerdə meydançası olan yeni mərkəz quruldu. Şəki şəhərinin bu ərazidə qurulma səbəblərindən ən vacibi Qurcanaçay faktorudur. Digər çay olan Dəyirman–arxı çayı isə şəhərin ikinci aparıcı vasitəsi kimi xidmət göstərməkdədir. Şəkinin sahib olduğu təbii gözəllik şəhərdə tikilmiş bütün tarixi abidələrdə öz əksini tapmışdır. Bütün bunlar Şəki arxitekturasının özəllikləridir. Demək olar ki, qədim şəhəri xatırladacaq heç bir arxitektura nümunəsi qalmayıb. Yalnız E. Çələbinin xatirələrində Şəki haqqında bəzi məlumat var. Onun sözlərinə əsaslanaraq, onda daşdan tikilmə Şəki qalası təpənin üstündə ucaldılmışdır. Qalanın Şirvan və Gəncə adlı iki darvazası var. Burda minlərlə ev, yeddi məscid, onların arasında Mirzə Əli məscidi bazar küçəsində yerləşməsiylə xüsusi diqqəti cəlb edir. Şəhərin həmçinin bir neçə karvansara-mehmanxanası, hamamı və balaca bazarı vardır. Bu məlumata əsasən qalaynan sərhədlənməyən Şəki qala divarlarının xaricində ipək istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr və tayı bərabəri olmayan ipək istehsalı ilə məşğul olan geniş bağlar mövcud idi. Şəhərin Çələbinin qeyd etdiyinə görə 3000 evdə 20.000-ə yaxın əhalisi mövcud idi.

Əsas küçələr yerli şəraitdən aslı olaraq bir az dar daha kiçik küçələrə, döngə və dalanlara bölünür. Qurulmuş plan, çay istiqamətində yönəlmiş əsas, aparıcı küçələrin rahat izlənilməsini təmin edir ki, bu da öz növbəsində əhalinin iqtisadi fəaliyyəti üçün zəruri olan amillərdən birini təşkil edir. Sənətkarlar rayonu da tədricən əsas ticarətin aparıldığı küçələrə yaxınlaşmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlərdə olan Şəki şəhəri öz əhatə etdiyi əraziyə görə yetərincə geniş bir şəhər olmuşdur.

Şəkinin planlaşdırılmasında rol oynayan əsas amillərdən biri təbiət faktorudur. Buna misal olaraq şəkinin su təchizatını qeyd edə bilərik. Artıq bildiyimiz kimi su yer altında olan gil borular vasitəsilə, həm də ki axına əsaslanan sistemə əsasən fəaliyyət göstərir. Bu isə öz növbəsində Şəki şəhərinin təbiətlə vəhdət təşkil etdiyinin bariz nümunəsidir. Şəkini digər şəhərlərdən ayıran bir digər xüsusiyyət isə onun nisbətən daha təmiz olmasıdır. Buna biz 19-cu əsrdə öz xatirələrində Şəkini təsvir edən A. P. Ziissermanın yazılarında rast gələ bilərik. Onun yazdığına görə gözəl təbii mənzərəyə sahib olan Şəki kiçik dağ çayının mənsəbində yerləşmiş, yaşıllıqların içinə qərq olmuş evlər, qoz, fındıq, tut ağaclarıyla dolu bağlardan ibarət idi. Şəkinin küçələri həmişə təmiz saxlanılır və hətta bunun üçün xüsusi adamlar da ayrılmışdı. Ümumilikdə isə Şəki sahib olduğu cazibədar təbii mənzərəsi, təmizliyi, sərin havası, axşamları gələn bülbül oxuması səsləriylə insan üzərində təsvir edilməz təsir buraxır.

Qala[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qala şəhərin daha yüksəkdə yerləşən hissəsində, şimal-şərqində yerləşir və Şəki xan sarayını əhatə edir. Qala təkcə hərbi-strateji cəhətdən deyil, həm də mikro iqlimi cəhətdən çox əlverişli şəraitə sahib yerdə yerləşib. Qala divarlarının ümumi uzunluğu 1300 m, şimal tərəfdəki divar 4 m hündürlüyündə, cənub tərəfindəki divar isə 8 m hündürlüyündədir. qala divarlarının qalınlığı 2.2 m-dir. Qalanın cənub və şimal tərəflərdən iki darvazası və mühafizəsi üçün nəzərdə tutulmuş bürcləri vardır. Hazırda 1958–1963-cü illərdə aparılan bərpa işlərinə baxmayaraq qala divarları və bürcləri dağılmış bir vəziyyətdir. 26 fevral 1853-cü ildə qeyd olunmuş plana əsasən qalanın tərkibindəki 40-a yaxın tarixi abidənin yenidən bərpası nəzərdə tutulurdu. Təbii bir hadisədir ki, Şəki Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan təxminən 50 ilə yaxın sürən bərpa işləri boyunca qalanın əvvəlki planına yetərincə dəyişikliklər edilmiş, lakin ümumilikdə qala öz əvvəlki görünüşünü qoruyub saxlaya bilmişdi. İlk öncə edilən dəyişikliklər buranı qoruyan qarnizonun tələbləri nəzərə alınırdısa, daha sonra həm də yaşayış şəraiti faktoru nəzərə alınmağa başlandı. Sonda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, edilən bəzi dəyişikliklərə baxmayaraq Şəki xan sarayı planlanmasında mühüm dəyişikliklərə məruz qalmayıb.

Həmçinin burda yəni qalanın içərisində düşmən hücumu zamanı Qurcanaçayın suyu kəsildiyi təqdirdə istifadə edə biləcəkləri reserv su ehtiyatı üçün nəzərdə tutulmuş su quyuları mövcuddur. Kullasovskinin yazdıqlarına görə Şəki su kəmərləri öz sadə strukturu, əlverişli olması və ucuz başa gəlməsiylə diqqəti cəlb edir. Su sistemi axına əsaslanır və yerə basdırılmış və böyük diametrli saxsı-gil borular vasitəsilə hərəkət edir. Bu borular içərisi qırmızı kərpicdən tikilmiş çənlərə tökülür. Çənə böyük bir su borusu gəlir, daha sonra isə çəndən iki-üç daha kiçik boru vasitəsilə su istifadəçilərə paylanır. Həmçinin burdan şəhərin bütün küçə və meydanları suyla təchiz olunur. Su təchizinin belə bir sadə mexanizmə uyğunluğu hər bir evin su ehtiyacını ödəməklə yanaşı istəyənlərə hətta evinin qarşısında fontan düzəldə bilməsinə imkan verir.

Mətbəx[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki paxlavası

Şəki mətbəxi Azərbaycanın bütün mətbəxləri kimi çox zəngindir. Bütün dünyaya səs salan Şəki pitisi, Şəki halvası(paxlavası) buna sübutdur. Şəki mətbəxinin şah yeməyi Şəki pitisidir. Şəki mətbəxinə aid olan başqa yeməklərdən Balva, Sürfüllü, Ballıbadı, Şəki oyması(Yerlilər arasında Oma kimi tanınır), Qırmabadam,[5] Tel halva, Düyü halvası, Tutlu-Südlü plov, Cücəli plov[6] və s.. kimi yeməklərin adını çəkmək olar.[7]

Əhali[redaktə | mənbəni redaktə et]

01.01.2021-ci ilə olan məlumata görə Şəki rayonunun əhalisi 189.0 min nəfər olmuşdur. Onlardan 68.4 min nəfəri şəhər, 120.6 min nəfəri kənd ərazisində yaşayır. Rayonda 378 şəhid ailələri, 200 Qarabağ Müharibəsi əlilləri, 2 nəfər II Dünya Müharibəsi Veteranı var. Rayonun 21 nəfər sakini Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Fəxri adına layiq görülüb, 5233 nəfər Prezident Təqaüdçüsüdir. Şəki rayonunda 1764 qaçqın və 5031 məcburi köçkün məskunlaşmışdır. Təhsil alanların sayı 27661, pensiyaçıların sayı 22527 nəfərdir.[8]

İl Sayı
1897 24.734 [9]
1926 22.965 [10]
İl Sayı
1939 32.278 [11]
1959 34.348 [12]
İl Sayı
1970 43.158 [13]
1979 49.475 [14]
İl Sayı
1989 56.223 [15]
2017 68.360

Təhsil müəssisələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki şəhərində: Azərbaycan Pedoqoji Universitetinin Şəki filialı, Şəki Şəhər Kimya-Biologiya Təmayüllü Lisey, Şəki Şəhər Fizika-Riyaziyyat və Humanitar Təmayüllü Lisey, Şəki Dövlət Regional Kolleci, Şəki Tibb kolleci, Şəki Dövlət Peşə Təhsil Mərkəzi, Şəki İnteqrasiya təlimli internat tipli gimnaziya, 29 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi, 18 tam orta məktəb fəaliyyət göstərir.

Səhiyyə müəssisələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki şəhərində: Şəki MRX-sının yeni binası, Şəki MRX-sının əsas binası, Doğum evi, Birləşmiş uşaq x/x, Psixatriya x/x, Ağ ciyər xəstəlikləri x/x, MRX-nın poliklinika şöbəsi, M. Poliklinikanın 2 saylı terapiya şöbəsi, Uşaq poliklinikasının 1saylı pediatriya şöbəsi, Uşaq xəstəxanasının konsultativ poliklinikası, Uşaq poliklinikasının 2 saylı pediatriya şöbəsi, Təcili tibbi yardım stansiyası, Təcili təxirəsalınmaz tibbi yardım regional məntəqəsi fəaliyyət göstərir.

Yerli mətbuat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəki şəhərində "Şəki" (əvvəlki adı "Şəki fəhləsi"), "Şəkinin səsi", "İpəkçi", "Şəki bələdiyyəsi", "Region Şəki", "Şəki təhsili", "Şəffaf Biznes" qəzetləri nəşr olunur. Həmçinin peyk vasitəsilə dünyaya yayımlanan ARB televiziya kanalı " ARB ŞƏKİ " də Şəki şəhərində fəaliyyət göstərir.

Tanınmış sakinləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: :Kateqoriya:Şəkidə doğulanlar

Filmoqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Azərbaycana səyahət (film, 1924)
  2. İpəkçilik (film, 1928)
  3. Şəki (film, 1965)
  4. Şəki sarayı (film, 1965)
  5. Şəki heyvandarları (film, 1975)
  6. Şəki heyvandarlıq kompleksi (film, 1975)
  7. Şəki (film, 1977)
  8. Yaşıl möcüzə (film, 1979)
  9. Təsərrüfatlararası birlik (film, 1981)
  10. Azərbaycana səyahət (film, 1988)
  11. Xan sarayı (film, 1993)
  12. Həm ziyarət, həm ticarət... (film, 1995)
  13. Tanrıya tapınan Kiş (film, 2001)
  14. Şəki teatrında (film, 2006)
  15. Şəki olduğu kimi (film, 2011)
  16. Evlənmək istəyirəm (film, 1983)
  17. Babamın babasının babası (film, 1981)

Qardaş şəhərlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2020-10-02 at the Wayback Machine
  2. ↑ Ибрагимов Г.Х. Рутульский язык. Синхрония и диахрония. 2004. səh. 8,9.
  3. ↑ http://www.dyp.gov.az/index.php?/az/content/210.
  4. ↑ "Şəki şəhərinin tarixi". 2012-04-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-22.
  5. ↑ "Edvar.az". 2020-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-20.
  6. ↑ "Dadlı az". 2021-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-09.
  7. ↑ "Bölgələrimizin mətbəxi (Şəki bölməsi)". 2018-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-20.
  8. ↑ Dövlət Statistika Komitəsi. Şəki rayonu. Əhalinin sayı Arxivləşdirilib 2009-11-14 at the Wayback Machine 2016-cı ildə Şəki Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxdı seçilmişdir.
  9. ↑ Rusiya imperiyası əhalisinin siyahıya alınması (1897).
  10. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
  11. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
  12. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1959).
  13. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
  14. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
  15. ↑ SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
  16. ↑ "Göyçay və Valmontone şəhərlərinin qardaşlaşması haqqında sənəd imzalanmışdır". 2015-10-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-24.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vikianbarda Şəki ilə əlaqəli mediafayllar var.
Şəki rayonu  Şəki rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Şəki&oldid=7624138"