Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri və muzeylərin siyahısı

Qarabağ münaqişəsi zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri və muzeylərin siyahısı — Qarabağ, eyni zamanda onun ətrafında yerləşən Azərbaycan ərazilərində Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri zamanı qismən və ya tamamilə dağıdılmış talan edilmiş və ya hər hansı bir şəkildə zərər çəkmiş tarix-memarlıq abidələrini əks etdirən siyahı.

Siyahının hazırlanması zamanı Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş dövlət qeydiyyatına alınmış daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısından istifadə edilmişdir.[1] Tarix və memarlıq abidələri qeydiyyata alınma prinsipinə uyğun olaraq, dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətliyinə görə üç başlıqda göstərilmişdir.

Cədvəllərdə abidələrinin sıralanma nömrəsi, adı, ünvanı ilə yanaşı qısa təsvir bölməsində tarixi və müvafiq mənbələr əsasında dağıdılması haqqında məlumatlar, mümkün şəkli (dağıdıldıqdan sonra və ya əvvəl) və dəqiq koordinantları qeyd edilmişdir.

Eyni zamanda, siyahıya müharibələr zamanı yuxarıda qeyd edilmiş ərazilərdə dağıdılmış və ya ziyan görmüş monumental-heykəltəraşlıq nümunələri və muzeylər də daxil edilmişdir.

Zəmin

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi

Erməni komandiri Arkadi Ter-Tadevosyanın dediyinə görə, 1992-ci ildə Şuşa işğal edildikdən[2] sonra şəhər yaxınlıqdakı Xankəndindən olan ermənilər tərəfindən talan və məhv edilmişdir. Ter-Tadevosyan demişdir ki, Qarabağ erməniləri azərbaycanlıların geri dönməməsi üçün evləri yandırmışdır.[3] 2002-ci ildə, şəhərin erməni qüvvələri tərəfindən işğal edilməsindən on il sonra, şəhərin təxminən 80%-i xarabalıq halında idi.[4] Ermənilər Şuşadan olan üç azərbaycanlı musiqiçi və şairin tarixi büstlərini də söküb satmışdır.[5]

Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) araşdırma missiyası 2005-ci ildə Füzuli şəhərinə səyahət etmiş və şəhərin xarabalıq olduğunu bildirmişdir.[6]

Ağdam şəhəri erməni qüvvələrinin hücum əməliyyatı əsnasında və sonrasında dağıdılmışdır. Ermənilər geridə qoyulan xarabalıqları belə yağmalamışdır.[7]

İslam Konfransı Təşkilatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı qətnamələri

İslam Konfransı Təşkilatının 10/11 saylı qətnaməsində üzv dövlətlərin "işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində arxeoloji, mədəni və dini abidələrin (İslam abidələri də daxil olmaqla) talan və məhv edilməsindən" narahat olduqları bildirilir.[8][9]

İslam Konfransı Təşkilatı Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 10/37 saylı qətnaməsinin üçüncü hissəsində Azərbaycan ərazisində tarixi İslam abidələrinin məhv edilməsini pislənir. İslami müqəddəs yerlərin qorunması haqqında 2/37-C saylı qətnamənin İşğal altında olan Azərbaycan ərazilərində İslam tarixi və mədəni reliktlərinin və ziyarətgahlarının məhv edilməsi və ləkənməsi bölməsi altında üzv dövlətlərin Xarici İşlər Nazirləri Şurası Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, arxeologiyasının və etnoqrafiyasının İslam irsinin tərkib hissəsi olan qisminin Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qalan nümunələrinin məhvi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmişdir. Həmçinin, burada Azərbaycan ərazisində etnik təmizləmə məqsədi ilə Azərbaycan məscidlərinin və digər İslam ziyarətgahlarının tamamilə və vəhşicəsinə məhv edilməsinin insanlığa qarşı cinayət olduğu bir daha təsdiqlənmişdir. Qətnamədə Ermənistan Respublikasının işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində Ermənistanın İslam irsinə təcavüzü nəticəsində, o cümlədən nadir qədim əsərlərin və İslam sivilizasiyasının, tarix və memarlıq abidələrinin, məscidlər, türbələr, məzarlar, arxeoloji qazıntılar, muzeylər, kitabxanalar, rəsm sərgi salonları və hökumət teatrları və konservatoriyalar, çoxlu miqdarda qiymətli xəzinələrin və milyonlarla kitabın və tarixi əlyazmanın məhv edilməsi və qaçaqmalçılıq yolu ilə ölkədən çıxarılması işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində İslam irsini tamamilə məhv etmək cəhdi kimi tanınmış və Azərbaycanın özünə vurulan ziyana görə adekvat təzminat almaq hüququ təsdiqlənmişdir. Burada həmçinin, Ermənistan Respublikasının bu cür əməllərə görə təzminat ödəmək məsuliyyəti olduğu qeyd edilmişdir.[10][11]

Azərbaycan Ermənistana qarşı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2020-ci ilin sonunda həm Azərbaycan, həm də Ermənistan İkinci Qarabağ müharibəsi ilə əlaqədar bir-birinə qarşı məhkəmə işi açmışdır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Böyük Palatası hər iki işə baxacaq.[12]

Azərbaycan Ermənistana qarşı məhkəmə işində iddiaçı olan Azərbaycan tərəfi 2020-ci ilə qədər məscidlər, kitabxanalar, tarixi abidələr də daxil olmaqla Azərbaycan irsinə daxil olan abidələrin erməni tərəfi tərəfindən məhv edildiyini irəli sürmüşdür. Bura Şuşa qəbiristanlıqları və mövcud olmuş 67 məsciddən (və ya İslam ziyarətgahları) 65-i daxildir. Qalan iki məscid zədələnmişdir.[13]

Tarix-Memarlıq abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri arasında ən çox ziyan çəkəni e.ə. II minilliyin sonlarına aid olan və Orta Tunc dövrü insanlarının yaşayış izlərini daşıyan Üzərliktəpə arxeoloji abidəsidir. 1993-cü ildən ermənilərin işğalı altında olan abidə ərazisi 2019-cu ilə kimi mütəmmadi olaraq hər il ermənilər tərəfindən yandırılmışdır.[14]

Ağdam rayonu ərazisindəki Qutlu Musa türbəsi baxımsızlıqdan qəzalı vəziyyətə düşmüş, türbənin fasadlarını bəzəyən unikal divar rəsmləri boyanaraq məhv edilmiş, interyerindəki oyma naxışlı daş plitələri isə dağıdılmışdır.[15] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində yerləşən abidələr şəhərin 90-cı illərdə ermənilər tərəfindən bombardman edilməsi zamanı ciddi zədə almışdır.[16][17][18][19][20] 1992-ci ildə şəhərin ermənilər tərəfindən işğal edilməsindən sonra burda olan İslam memarlıq nümunələrinin hamısı tamamilə və ya qismən dağıdılmışdır.

XIII əsrə aid Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.[22]

1992-ci ildə Laçın rayonunun işğal edilməsi ilə ermənilərin nəzarəti altına keçən Sisərnəvəng monastırı 1999–2000-ci illərdə əsaslı təmir edilmiş, bu zaman abidənin dam örtüyü, fasadları və interyerinə ciddi dəyişikliklər edilmişdir. 2020-ci il Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatına əsasən Laçın rayonu ərazisini tərk edən ermənilərin monasıtın həyətində yerləşən VI–IX əsrlər və sonrakı dövrlərə aid bədii təsvirli daşlar və xaç daşları aparmalarını əks etdirən fotolar sosial mediada yayımlanmışdır.

№ Abidə Ünvan Qısa təsvir Şəkil Koordinantları
1 Qutlu Musa türbəsi Ağdam, Xaçındərbətli Hülakülərin hakimiyyəti dövründə — 1314-cü ildə Şahbənzər adlı yerli memar tərəfindən inşa edilmiş Qutlu Musa türbəsi türbəsi aktiv döyüş mərkəzlərindən uzaq olsa da, əraziyə nəzarət edən erməni əhali tərəfindən ciddi dağıntıya məruz qalmışdır. Ümumilikdə türbənin dam örtüyü və divarları saxlansa da, dekorativ elementlərinə, xüsusilə unikal fasad rəsmlərinə zərər vurulmuşdur. Belə ki, türbənin fasad rəsmləri üzərinə sprey boya ilə xaç rəsmləri çəkilmiş və müxtəlif adlar yazılmış[15], interyeri bəzəyən dekorativ daşyonma sənəti nümunələri isə dağıdılmışdır. 40°01′58″ şm. e. 46°49′01″ ş. u.HGYO
2 Gəncəsər monastırı Kəlbəcər, Vəngli 1216–1261-ci illərdə inşa edilmiş Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış[23] və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.[22] 40°03′24″ şm. e. 46°31′52″ ş. u.HGYO
3 Üzərliktəpə Ağdam, Xındırıstan Orta Tunc dövrünə aid Üzərliktəpə yaşayış yeri Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni hesab edilir.[24][25] 1993-cü ildən ermənilərin nəzarəti altında olan Üzərliktəpə abidəsi ərazisində tədqiq edilmiş kurqanlar məhv edilib[26], ərazi hərbi məqsədlərlə istifadə olunub[14] və dəfələrlə yandırılıb. 39°59′01″ şm. e. 46°55′43″ ş. u.HGYO
4 Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu Şuşa 39°45′30″ şm. e. 46°44′54″ ş. u.HGYO
5 Sisərnəvəng monastırı Laçın, Hüsülü Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər monastır ərazisindəki VI–XIII əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27][28] 39°38′39″ şm. e. 46°24′27″ ş. u.HGYO

Ölkə əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Abidə Ünvan Qısa təsvir Şəkil Koordinantları
1 Arğalı türbəsi Füzuli, Əhmədalılar 39°25′22″ şm. e. 47°20′04″ ş. u.HGYO
2 Şeyx Babı türbəsi Füzuli, Babı 39°24′35″ şm. e. 47°19′38″ ş. u.HGYO
3 Amaras monastırı Xocavənd, Sos
39°41′01″ şm. e. 47°03′26″ ş. u.HGYO
4 Gürcülü türbəsi Qubadlı, Gürcülü 39°25′36″ şm. e. 46°27′54″ ş. u.HGYO
5 Məlik Əjdər türbəsi Laçın, Cicimli 39°30′43″ şm. e. 46°30′59″ ş. u.HGYO
6 Şuşa qalası Şuşa 39°45′58″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.HGYO
7 Qarabağ xan sarayı Şuşa 39°45′43″ şm. e. 46°45′32″ ş. u.HGYO
8 Qaraböyük xanım sarayı Şuşa 39°45′58″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.HGYO
9 Hacı Quluların mülkü Şuşa 39°45′42″ şm. e. 45°32′00″ ş. u.HGYO
10 Xan qızı Natəvanın sarayı Şuşa 39°45′53″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.HGYO
11 Əsəd bəyin evi Şuşa 39°45′51″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.HGYO
12 Yuxarı Gövhər ağa məscidi Şuşa 39°45′36″ şm. e. 46°45′08″ ş. u.HGYO
13 Aşağı Gövhər ağa məscidi Şuşa 39°45′42″ şm. e. 46°45′12″ ş. u.HGYO
14 İki mərtəbəli karvansara Şuşa 39°45′37″ şm. e. 46°44′59″ ş. u.HGYO
15 Mehmandarovların evi Şuşa 39°45′24″ şm. e. 46°45′11″ ş. u.HGYO
16 İbrahimxəlil xan sarayı Şuşa 39°45′41″ şm. e. 46°45′44″ ş. u.HGYO
17 İsa bulağı Şuşa 39°44′40″ şm. e. 46°42′36″ ş. u.HGYO
18 Üzeyir Hacıbəyovun evi Şuşa 39°44′56″ şm. e. 46°44′52″ ş. u.HGYO
19 Xanlıq Muxtar karvansarayı Şuşa Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra karvansaradakı İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29] 39°45′47″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.HGYO
20 Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarayı Şuşa 39°44′06″ şm. e. 46°44′06″ ş. u.HGYO
21 Zülfüqar Hacıbəyovun evi Şuşa 39°45′44″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.HGYO
22 Saatlı məscidi Şuşa Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra məsciddəki İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29] 39°45′46″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.HGYO
23 Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin evi Şuşa 39°45′40″ şm. e. 46°45′33″ ş. u.HGYO
24 Qazançı kilsəsi Şuşa 39°45′32″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.HGYO
25 Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin evi Şuşa 39°45′34″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.HGYO
26 Yuxarı məscid mədrəsəsi Şuşa
27 Səfərov qardaşlarının karvansarayı Şuşa 39°45′40″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.HGYO
28 Sadıqcanın evi Şuşa 39°45′45″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.HGYO
29 Uğurlu bəyin evi Şuşa 39°45′40″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.HGYO
30 Şirin su hamamı Şuşa 39°45′47″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.HGYO
31 Seyid Şuşinskinin evi Şuşa 39°45′22″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.HGYO
32 Vaqif türbəsi Şuşa 39°45′19″ şm. e. 46°45′29″ ş. u.HGYO
32 Qasım bəy Zakirin evi Şuşa 39°45′43″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.HGYO
33 Behbudovların evi Şuşa 39°45′15″ şm. e. 46°45′14″ ş. u.HGYO
34 Firudin bəy Şuşinskinin evi Şuşa 39°45′52″ şm. e. 46°44′47″ ş. u.HGYO
35 Firudin bəy Köçərlinin evi Şuşa 39°45′42″ şm. e. 46°44′45″ ş. u.HGYO
36 Mir Möhsün Nəvvabın evi Şuşa 39°45′38″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.HGYO
37 Bülbülün evi Şuşa 39°45′41″ şm. e. 46°45′28″ ş. u.HGYO
38 Hüseyn bəy Köçərlinin evi Şuşa 39°45′32″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.HGYO
39 Keçəçi oğlu Məhəmmədin evi Şuşa 39°45′28″ şm. e. 46°45′21″ ş. u.HGYO
40 Karvansaray axırı Şuşa 39°45′35″ şm. e. 46°45′05″ ş. u.HGYO
41 Gəray Əsədovun evi Şuşa 39°45′28″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.HGYO
42 Süleyman Sani Axundovun evi Şuşa 39°45′28″ şm. e. 46°45′13″ ş. u.HGYO
43 Cabbar Qaryağdıoğlunun evi Şuşa 39°45′28″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.HGYO
44 Məmmədbəyli türbəsi Zəngilan, Məmmədbəyli 39°10′00″ şm. e. 46°48′00″ ş. u.HGYO
45 Dairəvi qüllə Zəngilan, Hacallı 39°07′11″ şm. e. 46°48′02″ ş. u.HGYO
46 Şərifan yaşayış yeri və sərdabələri Zəngilan, Şərifan 39°07′57″ şm. e. 46°47′57″ ş. u.HGYO
47 Mirəli türbəsi Füzuli, Aşağı Veysəlli 39°41′50″ şm. e. 47°11′52″ ş. u.HGYO
48 Qarğabazar karvansarası Füzuli, Qarğabazar 39°32′18″ şm. e. 47°09′26″ ş. u.HGYO
49 Katarovəng monastırı Xocavənd, Ziyarət dağının zirvəsi, Köhnə Tağlar və Susanlıq kəndlərinin arası 2000-ci illərdə ermənilər tərəfindən təmir edilən abidənin orijinal dam örtüyü və fasad elementləri dəyişdirilmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsində Ziyarət dağının Azərbaycan Ordusu tərəfindən azad edilməsindən sonra abidəyə zərər yetirilmişdir. Sosial şəbəkədə naməlum Azərbaycan əsgəri tərəfindən yayımlanmış videoda monastırın dağıdılmış giriş qapısı və abidə ətrafında dağıdılmış xaç daşlar görünür.[30] 39°31′33″ şm. e. 46°51′22″ ş. u.HGYO

Yerli əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Abidə Ünvan Qısa təsvir Şəkil Koordinantları
1 Pənah xanın imarəti Ağdam 39°59′35″ şm. e. 56°20′05″ ş. u.HGYO
2 Pənahəli xanın türbəsi Ağdam 39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.HGYO
3 Xanoğlu türbəsi Ağdam 39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.HGYO
4 Ağdam türbəsi Ağdam 39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.HGYO
5 Papravənd türbəsi Ağdam, Papravənd 40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.HGYO
6 Papravənd məscidi Ağdam, Papravənd 40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.HGYO
7 Maqsudlu türbəsi Ağdam, Maqsudlu 40°05′39″ şm. e. 46°53′57″ ş. u.HGYO
8 Maşallah məscidi Ağdam, Qiyaslı 40°01′16″ şm. e. 46°54′57″ ş. u.HGYO
9 Boyəhmədlilər məscidi Ağdam, Boyəhmədli 40°07′50″ şm. e. 46°51′48″ ş. u.HGYO
10 Kəngərli türbəsi Ağdam, Kəngərli 40°02′16″ şm. e. 46°58′23″ ş. u.HGYO
11 Sultan Allahverdi hamamı Cəbrayıl 39°23′58″ şm. e. 47°01′38″ ş. u.HGYO
12 Xudayarlı türbələri Cəbrayıl, Xudayarlı 39°11′42″ şm. e. 46°55′40″ ş. u.HGYO
13 Şıxlar türbəsi Cəbrayıl, Şıxlar 39°26′22″ şm. e. 46°51′35″ ş. u.HGYO
14 Çələbilər məscidi Cəbrayıl, Çələbilər 39°23′18″ şm. e. 46°49′43″ ş. u.HGYO
15 Papı məscidi Cəbrayıl, Papı 39°24′10″ şm. e. 47°04′29″ ş. u.HGYO
16 Daşkəsən Cəbrayıl, Daşkəsən 39°25′43″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.HGYO
17 Qərb məscidi Cəbrayıl, Məzrə 39°18′17″ şm. e. 47°06′25″ ş. u.HGYO
18 Müəllimlər evi Füzuli 39°35′47″ şm. e. 47°08′45″ ş. u.HGYO
19 Füzuli şəhər İcra Hakimiyyətinin binası Füzuli 39°35′54″ şm. e. 47°08′53″ ş. u.HGYO
20 Pənahəli xan məscidi Füzuli, Qorqan 39°33′35″ şm. e. 47°16′59″ ş. u.HGYO
21 Hacı Ələkbər məscidi Füzuli 39°35′44″ şm. e. 47°08′43″ ş. u.HGYO
22 Arran məscidi Füzuli, Böyük Bəhmənli 39°31′44″ şm. e. 47°28′55″ ş. u.HGYO
23 Şah Abbas məscidi Füzuli, Qarğabazar 39°32′18″ şm. e. 47°09′27″ ş. u.HGYO
24 Qarğabazar türbəsi Füzuli, Qarğabazar 39°32′14″ şm. e. 47°09′36″ ş. u.HGYO
25 Xanlıq məscidi Füzuli, Dədəli 39°35′04″ şm. e. 47°09′33″ ş. u.HGYO
26 Qacar məscidi Füzuli, Qacar 39°39′03″ şm. e. 47°03′24″ ş. u.HGYO
27 Çayqırağı məscidi Füzuli, Merdinli 39°35′47″ şm. e. 47°15′57″ ş. u.HGYO
28 Gecəgözlü məscidi Füzuli, Gecəgözlü 39°34′46″ şm. e. 47°11′45″ ş. u.HGYO
29 Əzəmət məscidi Füzuli, Yuxarı Veysəlli 39°44′12″ şm. e. 47°05′43″ ş. u.HGYO
30 Şöləxanım məscidi Füzuli, Yuxarı Veysəlli 39°34′42″ şm. e. 47°15′44″ ş. u.HGYO
31 Camaat məscidi Füzuli, Araz Dilağarda 39°33′59″ şm. e. 47°36′15″ ş. u.HGYO
32 Ərənlər məscidi Füzuli, Qoçəhmədli 39°31′59″ şm. e. 47°07′34″ ş. u.HGYO
32 Qaradağlı məscidi Füzuli, Qaradağlı 39°30′42″ şm. e. 47°04′37″ ş. u.HGYO
33 Divanlılar türbəsi Füzuli, Divanalılar 39°40′04″ şm. e. 47°05′07″ ş. u.HGYO
34 Qaraxanbəyli məscidi Füzuli, Qaraxanbəyli 39°36′16″ şm. e. 47°16′42″ ş. u.HGYO
35 Xocavənd türbəsi Xocavənd 39°47′53″ şm. e. 47°06′29″ ş. u.HGYO
36 Həzrəti Əbülfəzl ağa məscidi Xocavənd 39°47′50″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.HGYO
37 Albanberd kilsəsi Xocavənd, Qarakənd 39°51′20″ şm. e. 47°02′00″ ş. u.HGYO
38 Dəmirçilər məscidi Qubadlı, Dəmirçilər 39°19′09″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.HGYO
39 Çöl məscidi Qubadlı, Dondarlı 39°18′43″ şm. e. 46°36′30″ ş. u.HGYO
40 Yusifbəyli məscidi Qubadlı, Yusifbəyli 39°18′53″ şm. e. 46°42′00″ ş. u.HGYO
41 Həzrəti Həvvaxanım türbəsi Qubadlı, Boyunəkər 39°14′48″ şm. e. 46°38′20″ ş. u.HGYO
42 Molla Mirzəxan məscidi Qubadlı, Mollalı 39°14′39″ şm. e. 46°40′03″ ş. u.HGYO
43 Həzrəti Mahmud məscidi Qubadlı, Mirlər 39°18′02″ şm. e. 46°37′58″ ş. u.HGYO
44 Cümə məscidi Qubadlı, Məmər 39°15′06″ şm. e. 46°41′39″ ş. u.HGYO
45 Böyüklər məscidi Qubadlı, Xələc 39°20′46″ şm. e. 46°30′51″ ş. u.HGYO
46 Mahruzlu məscidi Qubadlı, Mahruzlu 39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.HGYO
47 Mahruzlu məscidi Qubadlı, Mahruzlu 39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.HGYO
48 Güləbird türbəsi Laçın, Güləbird 39°29′37″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.HGYO
49 Həmzə Sultan sarayı Laçın, Hüsülü Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər saray ərazisindəki XIV–XV əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27] 39°38′39″ şm. e. 46°24′28″ ş. u.HGYO
50 Soltan Əhməd sarayı Laçın, Soltanlar 39°38′20″ şm. e. 46°25′23″ ş. u.HGYO
51 Soltan Baba türbəsi Laçın, Zeyvə 39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.HGYO
52 Şeyx Əhməd türbəsi Laçın, Zeyvə 39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.HGYO
53 Meşəkənarı məscidi Laçın, Qarıqışlaq 39°40′02″ şm. e. 46°23′04″ ş. u.HGYO
54 Xanlar məscidi Laçın, Piçənis 39°48′15″ şm. e. 46°26′36″ ş. u.HGYO
55 Piçənis məscidi Laçın, Piçənis 39°48′16″ şm. e. 46°26′40″ ş. u.HGYO
56 Abadxeyir türbəsi Laçın, Əhmədli 39°40′46″ şm. e. 46°14′55″ ş. u.HGYO
57 Realniy məktəbin binası Şuşa 39°45′12″ şm. e. 46°44′37″ ş. u.HGYO
58 Aslan Qaraşovun evi Şuşa 39°45′35″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.HGYO
59 Çuxur məhlə məscidi Şuşa 39°45′40″ şm. e. 46°45′27″ ş. u.HGYO
60 Mərdinli məscidi Şuşa 39°45′45″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.HGYO
61 Culfalar məscidi Şuşa 39°45′27″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.HGYO
62 Bəhmən Mirzənin evi Şuşa 39°45′54″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.HGYO
63 Turşsu bulağı Şuşa 39°45′56″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.HGYO
64 Köçərli məscidi Şuşa 39°45′56″ şm. e. 46°44′46″ ş. u.HGYO
65 Mamayı məscidi Şuşa 39°45′42″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.HGYO
66 Zöhrabbəyovların malikanəsi Şuşa 39°45′34″ şm. e. 46°45′22″ ş. u.HGYO
67 Quyuluq məscidi Şuşa 39°45′35″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.HGYO
68 Xoca Mərcanlı bulağı Şuşa 39°45′37″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.HGYO
69 Zəngilan Cümə məscidi Zəngilan 39°05′22″ şm. e. 46°38′37″ ş. u.HGYO
70 Yaylalar məscidi Zəngilan, Malatkeşin 39°06′11″ şm. e. 46°38′36″ ş. u.HGYO
71 Muş məscidi Zəngilan, Qıraq Müşlan 39°03′51″ şm. e. 46°40′53″ ş. u.HGYO

Monumental və xatirə abidələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Abidə Ünvan Qısa təsvir Şəkil Koordinantları
1 Xurşudbanu Natəvanın qəbirüstü abidəsi Ağdam Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra abidə tamamən dağıdılmış, qəbr təhqir olunmuş, Xurşudbanu Natavanın sümükləri isə çıxarılmışdır[31]. 39°59′33″ şm. e. 46°59′19″ ş. u.HGYO
2 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Ağdam 39°59′04″ şm. e. 46°54′56″ ş. u.HGYO
3 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Cəbrayıl
4 Məhəmməd Füzulinin heykəli Füzuli
5 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Füzuli
6 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Kəlbəcər
7 Qaçaq Nəbi və Həcərin heykəli Qubadlı
8 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Qubadlı
9 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Laçın
10 Molla Pənah Vaqifin büstü Şuşa
11 Üzeyir Hacıbəyovun heykəli Şuşa
12 Mir Möhsün Nəvvabın qəbirüstü abidəsi Şuşa 46°45′26″ şm. e. 39°45′15″ ş. u.HGYO
13 Molla Pənah Vaqifin heykəli Xankəndi
14 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Xankəndi
15 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Xocavənd
16 Böyük Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirə abidəsi Zəngilan

Muzeylər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
№ Abidə Ünvan Qısa təsvir Şəkil Koordinantları
1 Qurban Pirimovun xatirə muzeyi Ağdam, Gülablı 39°52′50″ şm. e. 46°56′42″ ş. u.HGYO
2 Füzuli Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Füzuli 39°36′21″ şm. e. 47°09′11″ ş. u.HGYO
3 Sarı Aşığın xatirə muzeyi Laçın, Güləbird
4 Bülbülün ev-muzyi Şuşa
5 Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzyi Şuşa
6 Mir Möhsün Nəvvabın ev-muzeyi Şuşa
7 Zəngilan Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Zəngilan
8 Zəngilan Daş Heykəllər Muzeyi Zəngilan
9 Laçın Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Laçın
10 Qubadlı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Qubadlı
11 Əsgəran Tarix - Diyarşünaslıq Muzeyi Əsgəran
12 Cəbrayıl Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Cəbrayıl
13 Ağdam Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Ağdam, Qaradağlı
14 Çörək muzeyi Ağdam
15 Xurşidbanu Natəvanın xatirə muzeyi Ağdam
16 Xurşidbanu Natəvanın ev-muzeyi Şuşa
17 Süleyman Sani Axundovun ev-muzeyi Ağdam, Seyidli
18 Şuşa Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Şuşa
19 Azərbaycan Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyi Şuşa
20 Hadrut Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Hadrut
21 Xocavənd Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Xocavənd
22 Ağdərə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Ağdərə
23 Laçın Dövlət Rəsm Qalereyası Laçın
24 Şuşa Dövlət Rəsm Qalereyası Şuşa
25 Qubadlı Dövlət Rəsm Qalereyası Qubadlı
26 Ağdam Dövlət Rəsm Qalereyası Ağdam

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarına 1 nömrəli əlavə Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, İstifadə tarixi:9 yanvar 2015
  2. ↑ "Шуша - цитадель Карабаха: почему она важна для азербайджанцев и армян" [Shusha is the citadel of Karabakh: why is it important for Azerbaijanis and Armenians]. BBC Russian Service (rus). 7 November 2020. 9 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 November 2020.
  3. ↑ "Shusha Armenians recall their bittersweet victory". Institute for War and Peace Reporting. 10 May 2002. 18 April 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2021.
  4. ↑ de Waal, Thomas. "Shusha Armenians Recall Their Bittersweet Victory". Institute for War and Peace Reporting. 10 may 2002. 5 oktyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2015.
  5. ↑ de Waal, Thomas (2003, 2013). Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace And War. New York University Press, pp. 196-197.
  6. ↑ OSCE Minsk Group, 31 January-5 February 2005, Report of the OSCE Fact-Finding Mission (FFM) to the Occupied Territories of Azerbaijan Surrounding Nagorno-Karabakh (NK) (April 2005), pp. 7–8.
  7. ↑ P. Osterlund, “After the war: Touring Azerbaijan’s reclaimed territories”, Eurasianet (22 December 2020), available at https://eurasianet.org/after-the-war-touring-azerbaijans-reclaimedterritories[ölü keçid].
  8. ↑ "Organization of Islamic Conference. RESOLUTIONS ON POLITICAL AFFAIRS ADOPTED BY THE ELEVENTH SESSION OF THE ISLAMIC SUMMIT CONFERENCE" (PDF). 2011-07-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.
  9. ↑ "OIC RESEARCH CENTRE FOR ISLAMIC HISTORY, ART AND CULTURE" (PDF). 2010-12-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-13.
  10. ↑ "Organization of Islamic Conference. The Destruction and Desecration of Islamic Historical and Cultural Relics and Shrines in the Occupied Azerbaijan Territories Resulting From the Aggression of the Republic of Armenia Against the Republic of Azerbaijan" (PDF). İstifadə tarixi: 2010-12-14.[ölü keçid]
  11. ↑ R. Orujev. "Министры иностранных дел ОИК приняли три резолюции по Нагорному Карабаху" [Ministers of Foreign Affairs of OIC adopted three resolutions on Nagorno-Karabakh]. Ekho. 2010-05-20. 2021-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-14.
  12. ↑ Ghazanchyan, Siranush. "ECtHR Grand Chamber to examine two inter-state cases lodged by Armenia and Azerbaijan". Public Radio of Armenia. 12 May 2021. 17 August 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 September 2021.
  13. ↑ INTERNATIONAL COURT OF JUSTICE INTERPRETATION AND APPLICATION OF THE INTERNATIONAL CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OF RACIAL DISCRIMINATION (REPUBLIC OF AZERBAIJAN v. REPUBLIC OF ARMENIA) Arxivləşdirilib 2022-08-18 at the Wayback Machine. APPLICATION INSTITUTING PROCEEDINGS filed in the Registry of the Court on 23 September 2021
  14. ↑ 1 2 "Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü". sputnik.az. Sputnik Azərbaycan. 18.04.2018. 2021-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  15. ↑ 1 2 ""Sarı Musa türbəsini "xaça çəkiblər"" (19 iyul). Ekspress. 2007. 2020-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  16. ↑ "Появились кадры последствий утреннего обстрела Шуши". Известия. 3 ноября 2020. 2022-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  17. ↑ "Нагорный Карабах заявил об обстреле персидской мечети в Шуши". Кавказский Узел. kavkaz-uzel.eu. 02 ноября 2020. 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  18. ↑ "Стало известно об осквернении часовни в контролируемом Азербайджаном Шуши". lenta.ru. 20 ноября 2020. 2020-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  19. ↑ "Город Шуши в Карабахе подвергся ударам". ria.ru. Ria Novosti. 2 октября 2020. 2022-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  20. ↑ "Три журналиста ранены при обстреле собора в Шуши". kavkaz-uzel.eu. 08 октября 2020. 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  21. ↑ 1 2 Отчёт лорда Хилтона о посещении Нагорного Карабаха Arxivləşdirilib 2009-06-27 at the Wayback Machine Gandsazar Monastery: deliberately bombed by Azeri aircraft. A monastic building was destroyed but the Church was fortunately missed
  22. ↑ 1 2 "Gandzasar facelift: Vandalism or restoration as tiling continues at Karabakh medieval church's fence?". ArmeniaNow. 12 July 2011. 2012-05-18 tarixində arxivləşdirilib.
  23. ↑ Organova, Natalya. "Гандзасар: война амбиций". noev-kovcheg.ru (15). 2011. 2021-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-02-05. «Когда Левон Айрапетян ремонтировал в 2000-2002 годах притвор церкви, когда выкладывал пол церкви плиткой, когда ремонтировал алтарь церкви, где были архитекторы?» – задается риторическим вопросом отец Григор.
  24. ↑ Məmmədova, Aidə. "Qarabağda tunc dövrü boyalı qablar istehsalı ocaqları". anl.az. Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2021-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  25. ↑ Məmmədov, Zaur. "Ağdam məscidinin qarşısından dünyaya göndərilən mesajlar". apa.az. APA. 25 Noyabr 2020. 2021-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  26. ↑ "Məhv edilən mədəni irsimiz – Erməni işğalı nəticəsində Azərbaycana 23 trln. dollardan artıq zərər dəyib". xeberler.info.az. 10-09-2020. 2021-02-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  27. ↑ 1 2 Baghirova, Nazrin. "❗️Покидая Карабах, армянская сторона разгромила и разграбила множество древних албанских памятников христианской истории, а также вывезла древние надгробные камни". 3:14 PM · 8 янв. 2021. 2021-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  28. ↑ "Salvaging our cultural heritage at Tsitsernavank to prevent cultural destruction by Azerbaijan". 2 декабря 2020 г. ·. İstifadə tarixi: 5 fevral 2021.
  29. ↑ 1 2 "Mədəni irsə dəymiş ziyan". mfa.gov.az. Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2021.[ölü keçid]
  30. ↑ "Азербайджанцы осквернили храм Катаро на вершине Дизапайта". infoteka24.ru. 16 января, 2021. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2021.
  31. ↑ "Məşhur fotoqraf Ağdamda: "Natəvanın sümükləri qəbirdən çıxarılmışdı"". 2021-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-28.